Kā ka luna hoʻoponopono nota: Unuhi ʻia na Ākea Kahikina. Click here to read this article in English.

ʻO kekahi papahana nui nāna e koi aku ana i ke aʻo ʻia ʻana o ka ʻōlelo Hawaiʻi ma nā kula aupuni, ua pau kona paipai ʻia ʻana ma kēia kau ʻahaʻōlelo. 

ʻO ka Lunamakaʻāinana Diamond Garcia, he Lepupalika ʻo ia nāna i kākau iā House Bill 157, a wahi āna, ʻaʻole nō ʻo ia i manaʻo aʻela, e lilo ana kēia pila i kānāwai i kēia makahiki, akā, ua lana naʻe kona manaʻo, e hōʻeuʻeu ana kēia i ke kūkākūkā nui ʻana i ka hoʻomaʻamaʻa ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma nā kula aupuni. 

“ʻAʻohe hua o ka maiʻa i ka lā hoʻokahi, a ʻaʻohe ana hua i hoʻokahi a ʻekolu mau makahiki,” wahi a Garcia. “Inā hoʻāpono mākou i ka pila a hele aku i kēia alahele i 20 a 30 makahiki, e noho ana kākou i kekahi nohona e laha loa ai ka ʻōlelo Hawaiʻi.” 

ʻO kekahi papahana ma kēia pae, he pono ka hoʻoponopono ʻana i nā hihia ʻo ka nele ʻana i ke kālā ʻole, ka nele ʻana i ke kumu ʻole, a me ka nele ʻana i nā mākua ʻole nāna e kūʻē aku ana i ke koi ʻia ʻana o nā keiki e aʻo mai i ka ʻōlelo ʻōiwi o Hawaiʻi. 

ʻAʻole i loaʻa mai kekahi hālāwai i ka pila, no laila, ʻaʻole i hoʻomaopopo ʻia ke kumukūʻai no ka uku ʻana i nā kumu. Wahi a Garcia, ʻo ke koho ʻana i ka nui kālā no ka uku ʻana i nā kumu, aia nō i ka DOE a me ka House Finance Committee. 

Inā koi ʻia ke aʻo ʻana aku i ka ʻōlelo Hawaiʻi i kēlā me kēia papa ma nā kula aupuni a pau, e koi pū ʻia ana hoʻi ka loaʻa ʻana o hoʻokahi kumu i kēlā me kēia papa ma kēlā me kēia kula, wahi a Krislyn Yano, ʻo ia hoʻi ka wahaʻōlelo no DOE. 

“Me ka hoʻohālikelike ʻana i nā papa ʻōlelo Pelekāne a ka HIDOE, pono e loaʻa 1,000 mau kumu i poeko i ka ʻōlelo Hawaiʻi no ke aʻo ʻana aku i kēlā mau papa,” wahi a Yano. 

Wahi a Pila Wilson, he polopeka ʻo ia ma ke Kulanui o Hawaiʻi ma Hilo, he pahuhopu maikaʻi ko laila, akā, ʻaʻole hiki ke hoʻokō ʻia.

“ʻAʻole loaʻa iā kākou kēlā nui o nā kumu,” wahi a Wilson. “Pehea nā keiki a nā mākua nāna e makemake ʻole iā lākou e aʻo mai i ka ʻōlelo Hawaʻi? I mea aha ka hana a me ka hoʻopau kumu waiwai ʻana i nā kānaka i hoihoi ʻole?”

He 258 mau kula aupuni o Hawaiʻi, a he 156,000 haumāna like ʻole o laila, e laʻa me ka poʻe Pilipino, ka poʻe Kepania, ka poʻe Hawaiʻi, ka poʻe Pakipika a pēlā wale aku. Pili hoʻi kēia helu i nā haumāna nāne e aʻo mai nei i ka ʻōlelo Pelekāne. 

Ua kūkākūkā ʻo Civil Beat me nā kumu, nā mākua, a me nā kau kānāwai e pili ana i ke koi ʻana o ke keʻena i ke aʻo ʻana aku i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma nā papa a pau, a ua kākoʻo ka hapanui o lākou, akā, ua kuhi ʻia naʻe ka hiki ʻana ke hoʻokō ʻole ʻia. 

E like me ka makemake o Garcia, ke hōʻeuʻeu nei ka papahana i lanakila ʻole i ke kūkākūkā ʻana i ka nohona o ka ʻōlelo Hawaiʻi ma ke kula aupuni a me ke kālele ʻana i ka pono i nā kumu i mākaukau a poeko hoʻi i loko nō o ka hihia ʻo ka hōʻumeʻume ʻana i nā kumu e hana ma nā kula aupuni. 

Nā Hihia Kūikawā I Loko Nō O Ka Makemake

I kanahākūmālima mau makahiki ma hope o ka hoʻolaha hou ʻia ʻana o ka ʻōlelo Hawaiʻi, he paipai nui ko ʻoneʻi i ka hoʻolaha nui ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi, mai ka unuhi ʻana i nā poʻo leka ma nā kahua pūnaewele aupuni a i ka mihi lehulehu ʻana i ka poʻe i hoʻopaʻi ʻia no ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana. 

Ke koi ʻē aku nei ka DOE i nā haumāna e aʻo mai i nā mea like ʻole o ka ʻōlelo, ka moʻomeheu, a me ka moʻolelo Hawaiʻi mai ka papa mālaaʻo a i ka papa ʻeono, a hiki ke koho ʻia ka ʻōlelo Hawaiʻi me he ʻōlelo honua lā ma kekahi o nā kula no ke koina papa koho. 

Ke mālama aku nei hoʻi ke keʻena i ka polokalamu kaiapuni ma o nā kula kaiapuni, ʻo ia nā kula e aʻo ʻia aku nei nā haumāna ma ka ʻōlelo Hawaiʻi. Hoʻolauna ʻia ka ʻōlelo Pelekāne ma ka papa 5. 

Akā, wahi a Kalani Kalima, he Kanaka Maoli ʻo ia, ua pili ka ʻōlelo Hawaiʻi i nā mea ma luna aʻe o ka ʻōlelo ʻana, ua pili hoʻi ia ʻōlelo i ka mālama ʻana i nā manaʻo ʻōiwi a me ka hoʻomau ʻana i nā mea kuʻuna. 

Wahi a Kalima, ua aʻo maila ʻo ia i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma kona wā e hele ana i ke Kulanui o Hawaiʻi. 19 ona makahiki ma kēlā wā. 

Ua hōʻeuʻeu ʻia ʻo ia i kona lohe ʻana iā Lilia Wahinemaikaʻi Hale, he loea ʻōlelo Hawaiʻi ma ka wā hoʻōla ʻōlelo, no ka mea, ua ʻōlelo makuahine akula ia loea ma kā ia nei papa ʻelua ma ke kula haʻahaʻa o Waimānalo. 

“Nāna i hōʻike maila iaʻu nei, hiki i hoʻokahi kumu ke hoʻololi me ka nui,” wahi a Kalima. “Ua hōʻeuʻeu ʻia nō wau e lilo i alakaʻi a komo i ka hoʻololi ʻana.”

ʻĀnō, 47 ona makahiki, ua aʻo akula ʻo Kalima ma ke kula hoʻāmana aupuni ʻo Hālau Lōkahi me ka hō ʻana aku i ka ʻike i kona mau haumāna a me kāna mau keiki. Wahi a kēia makuakāne o ʻehā mau keiki, hoʻāʻo ʻo ia e hoʻokomo i ka ʻōlelo i ka hana maʻamau a kāna mau keiki. 

“I loko nō o kā lākou mau nīnau, mau nō koʻu hoʻāʻo ʻana e hoʻokomo i ka ʻōlelo Hawaiʻi, ka loina, ka mea kuʻuna, a me ka moʻomeheu i ko lākou nohona i kēlā me kēia lā, i hele a maʻamau kēia mau mea,” wahi a Kalima. 

ʻŌlelo aku ʻo ia, ʻo ke koi ʻana i ke aʻo ʻia ʻana o ka ʻōlelo Hawaiʻi ma ka ʻōnaehana kula aupuni, hiki nō ke hoʻokō ʻia, a kālele ʻo ia i ka waiwai o ka ʻōlelo ma luna aʻe o ka hōʻumeʻume ʻana i nā kōlea. 

Wahi a Wilson, ʻo kekahi pahuhopu i hiki ke hoʻokō ʻia, ʻo ia ka hōʻoiaʻio ʻana i ke aʻo ʻia ʻana o ka ʻōlelo Hawaiʻi ma nā kula kiʻekiʻe a pau. 

Ua loaʻa ʻē i ka DOE kekahi polokalamu ʻōlelo honua e aʻo ʻia aku nei nā ʻōlelo like ʻole ma nā kula haʻahaʻa a kiʻekiʻe hoʻi, e laʻa me ka ʻōlelo kuhi lima ʻAmelika, ka ʻōlelo Palani, ka ʻōlelo Kelemania, ka ʻōlelo Hawaiʻi, ka ʻōlelo Ilocano, ka ʻōlelo Kepanī, ka ʻōlelo Kōlea, ka ʻōlelo Pākē, ka ʻōlelo Lukia, ka ʻōlelo Kāmoa, a me ka ʻōlelo Kepania. 

ʻĀnō, he 32 ka nui o nā kula nāna e aʻo aku nei i ka ʻōlelo Hawaiʻi, wahi a Yano. 

ʻO nā papahana ʻē aʻe e hoʻoholo ʻia nei ma ka ʻAhaʻōlelo, ʻo ia nā mea nāna e hoʻokaʻawale aku ana i ke kālā no ke komikina kula hoʻāmana aupuni, i hiki ke noiʻi ʻia ka ʻōlelo Hawaiʻi a hoʻolaha ʻia nā kumu waiwai hoʻonaʻauao no nā mānaleo, a i mea e koi ʻia ai ka Papa o ka Hoʻonaʻauao o ka mokuʻāina e haku i papahana loiloi ʻōlelo Hawaiʻi ma ka papa mālaaʻao, a na ka DOE e mālama aku ana i ia papahana loiloi. 

Ma nā kula kaiapuni, ua nui aʻe ka helu o nā haumāna he 300 a 400 i loko o kēlā mau makahiki he ʻelima i hala aku nei, wahi a Dawn Kauʻi Sang, ʻo ia hoʻi ke alakaʻi o ko ka DOE Keʻena Hoʻonaʻauao Hawaiʻi. Eia naʻe, he 75 hakahaka kūlana kumu o nā kula aupuni DOE a me nā kula aupuni hoʻāmana. 

Wahi a Sang, nui kona hoihoi i ka hoʻomaka ʻana o ke kūkākūkā ʻana i pili i ka ʻōlelo Hawaiʻi, akā, ua kuhi akula ʻo ia, e koi ʻia ana ka hana he nui no ka hoʻokō ʻana. 

“Pono ka ʻilau o ke kaiāulu holoʻokoʻa ma ka pūlama ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi,” wahi a Sang. “Inā kaukaʻi wale ʻia nā polokalamu a Keʻena o ka Hoʻonaʻauo no ka hoʻomaʻamau ʻana, e liʻuliʻu loa aʻe ana nō. Akā, inā e nui aʻe ana nā kānaka e aʻo mai, e hana, a ʻōlelo i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma o ka lāhui, e nui pū aʻe ana hoʻi kēia hana me he nalu lā nāna e kōkua aku ana i ka hoʻomaʻamau ʻana.”

Kākoʻo ʻia kā Civil Beat kūkala nūhou hoʻonaʻauao ʻana e kekahi haʻawina kālā maiā Chamberlin Family Philanthropy. 

Ua kākoʻo ʻia kēia papahana e ka ʻOhana o Harry Nathaniel, Levani Lipton, ka ʻOhana Mar, a me Lisa Kleissner.