Kā ka luna hoʻoponopono nota: Unuhi ʻia na Ākea Kahikina. Click here to read this article in English.

WAKINEKONA — I ka ʻAhaʻōlelo lāhui e hoʻopau ana i ka hana ma kēia makahiki, ke hoʻāʻo nei ke Kenekoa no Hawaiʻi ʻo Brian Schatz e hoʻopaʻa i kekahi ʻaelike nui i hiki ke lawe mai ke kālā hou he mau ʻumi miliona no ka hoʻohale ʻana i nā Kānaka Maoli i kēia kekeke aʻe. 

Akā, he pono ko ia nei hoʻokele ʻana i kekahi hihia he mau hanauna ma Kalolaina ʻĀkau i pili i kekahi lāhui ʻōiwi ʻAmelika i hele a ʻāʻumeʻume ma ka ʻimi ʻana he 130 mau makahiki a ʻoi i nā pono kūlana pekelala.

Ua hoʻi nā mea kau kānāwai i Wakinekona i kēia pule no ka hālāwai hakanele, a mahuʻi ʻia, e nui aʻe ana ka hana ma laila ma muli o ka hoʻāʻo ʻana o nā Kemokalaka e hoʻopau i kā lākou papahana koʻikoʻi ma mua o ka hoʻolilo ʻana o ko lākou mana ma luna o ka ʻAha Lunamakaʻāinana i nā Lepupalika ma Ianuali. 

Iā luna o ka papahele, aia nō kekahi pila uku i hui ai nā pila ʻē aʻe, a na ia pila uku e hoʻonohonoho i ka palena o ka nui kālā no ke keʻena a e hōʻalo i ka pani ʻokoʻa ʻia ʻana o ke aupuni. 

I loko nō o ka hoʻoholo ʻia ʻana o ke kūkākūkā ʻana, lana ko Schatz manaʻo, e hoʻohana ʻia kēlā pila no ka hoʻāpono hou ʻana iā Native American Housing Assistance and Self-Determination Act, ʻo ia hoʻi ka mea i pau akula ma ka makahiki 2013. 

“ʻO ka hoʻāpono ʻana i kekahi pila, ua pili nō ia i ka ʻimi ʻana i nā kānaka nāna e kūʻēʻē i ia pila a me ka hoʻākāka ʻana i ko lākou manaʻo kūʻēʻē,” wahi a Schatz. “Ua mōakāka leʻa ia, he ala kaʻawili nō kēia ma ka hoʻokele ʻana. ʻĀnō, ua pae mākou i ka ʻaoʻao ʻē aʻe, a ke ʻimi nei mākou e holoholo kaʻa a hiki i kēia pila aʻe e ʻāpono ʻia.”

ʻO NAHASDA, nāna e hāʻawi i nā kālā he mau haneli miliona i kēlā me kēia makahiki i nā aupuni lāhui, e laʻa me ke Keʻena o Nā ʻĀina Kūʻonoʻono Hawaiʻi no ke kākoʻo ʻana i ka hoʻohale ʻana me ke kumukūʻai pono a me ka ʻōnaepuni. 

I loko nō o ko ka ʻAhaʻōlelo lāhui hoʻokaʻawale ʻana i ke kālā i nā polokalamu NAHASDA ma hope o kona pau ʻana, ʻaʻole pēlā ka hana no DHHL. Ua ʻike ke keʻena i ka hoʻololi nui ʻia ʻana o kona nui kālā ma o kēia mau makahiki i hala aku nei, mai $10 miliona a ʻaʻohe kālā, a laila, ua nui hou aʻe. 

I kēlā makahiki aku nei, ʻo Schatz, ʻo ia ka mea e noho ana ma ke Appropriations Committee, ua hoʻopaʻa ʻo ia i $22 miliona kālā hou no ke keʻena, a ua kākoʻo kēia kālā i ka hoʻoponopono ʻana i ke kālā i nalowale akula. 

“ʻO ka mea a ka hoʻāpono hou ʻana e hāʻawi mai ana, ʻo ia ka palekana,” wahi a Tyler Gomes, ʻo ka hope alakaʻi o DHHL.” “ʻOiai, he kaʻina hana like ʻole ko NAHASDA i kēlā me kēia makahiki, ʻaʻole hiki iā mākou ke hoʻolālā ma hope aku o hoʻokahi a ʻelua mau makahiki, no ka mea, ʻaʻole paʻa ka manaʻo i ka loaʻa ʻana o ke kālā no NAHASDA iā mākou i kēia makahiki aʻe.” 

ʻO ka hoʻāpono hou ʻana, ʻo ia ka mea e hoʻopaʻa i ke kālā no 10 mau makahiki a ʻoi, wahi āna, a ʻo ko DHHL hiki akula nō ia ke hoʻolālā me ka mōakāka i ke ʻano kūpono e uku ʻia ai ke kālā no nā mea i hoʻokahu ʻia. 

“Inā makemake ʻoe e hoʻoponopono i ka pōpilikia hoʻohale, pono ke kahe ʻana o ke kumu waiwai me he koko lā ma ke aʻa.”  — Robin Danner, Sovereign Council of Hawaiian Homestead Associations

Ua hāʻawi ʻia maila ʻo DHHL i ke kālā e NAHASDA i ka makahiki 2002 ma hope o ko ka ʻAhaʻōlelo lāhui hoʻāpono ʻana i ka pākuʻi hoʻololi ʻana i ke kānāwai no ka hoʻokomo ʻana i nā Kānaka Maoli. No kekahi kekeke a ʻoi, ua loaʻa mai iā DHHL ke kālā he $10 miliona a ʻoi i kēlā me kēia makahiki ma o ka polokalamu. 

Ua hoʻopau ʻia ia kālā ma ka makahiki 2016, ma hope o ko DHHL hoʻohalahala ʻia ʻana ma muli o ko lākou uku ʻole ʻana i ke kālā i hāʻawi ʻia iā lākou. 

Wahi a Gomes, ua mālama ke keʻena i ke kālā he $70 miliona ma kekahi waihona keu ma kahi o ka uku ʻia ʻana o ke kālā no nā mea i hoʻokahu ʻia. 

Ma ke ʻano he pane, ʻaʻole i hoʻokaʻawale ka ʻAhaʻōlelo lāhui i hoʻokahi kālā no NAHASDA i ke keʻena ma ka makahiki 2016. Mai laila aku, ua loaʻa mai iā DHHL ke kālā he $2 miliona i kēlā me kēia makahiki a hiki i ko Schatz hoʻonui ʻana aʻe i ka hoʻokaʻawale ʻana ma ka makahiki 2022. 

“ʻO koʻu manaʻolana, ʻo ia hoʻi ka hoʻāpono hou ʻana, ka hoʻopaʻa ʻia ʻana o ka nui kālā e ʻike ʻia nei, a me ka ka hoʻomau ʻia ʻana me ka hoʻonui ʻia ʻana o ke kālā i kēia wā e hiki mai ana,” wahi a Gomes. 

ʻAʻole ʻo ia nei ke kanaka wale nō e nānā pono ana i kā Schatz hana ʻana. 

ʻO Robin Danner, ʻo ia ka luna noho o ka Sovereign Council of Hawaiian Homestead Associations, a ke noho nei ʻo ia ma D.C., a wahi āna, ua hoʻokomo ke kenekoa no Hawaiʻi i ka ʻōlelo koʻikoʻi ma ka pila nāna e hoʻākea ana i ka polokama hōʻaiʻē ʻo HUD no nā mea i hoʻokahu ʻia me nā nui kālā he ʻuʻuku. 

Ma lalo o ke kānāwai kūikawā, ʻāpono ʻia nā ʻaiʻē no ka ʻāina ma luna o ko DHHL ʻāina wale nō. Akā, inā hoʻāpono hou ʻia ʻo NAHASDA, e ʻāpono ʻia kēlā mau mea i hoʻokahu ʻia e loaʻa ai nā ʻaiʻē iā lākou no ka ʻāina ma o ka mokuʻāina, a hiki i kēia ke hoʻākea i ka mākeke hale no nā kānaka e kali ana i ka ʻāina hoʻokūʻonoʻono. 

“Inā makemake ʻoe e hoʻoponopono i ka pōpilikia hoʻohale, pono ke kahe ʻana o ke kumu waiwai me he koko lā ma ke aʻa,” wahi a Danner. “Hiki i kēia mea ke hana me he aʻa hou lā e kahe ai ke kumu waiwai ma o ko Hawaiʻi hoʻokele waiwai no ke kūkulu ʻana a me ke kūʻai ʻana mai i ka hale.”

He Politika Ko Laila

ʻAʻole paʻa ka loaʻa ʻana o ka lei o ka lanakila iā Schatz. Ua hāpai ʻē ʻia nā pila no ka hoʻāpono hou ʻana iā NAHASDA i kēlā me kēia ʻAhaʻōlelo lāhui, a ʻo ke eo ihola nō ia o kēlā me kēia pila. 

ʻĀnō, ua nui nā ālaina āna e ʻalo ai ma nā ʻaoʻao ʻelua o ke alahele āna e hoʻokele nei. 

Ma ka ʻAha Lunamakaʻāinana, ʻo ka Lunamakaʻāinana ʻo Maxine Waters, ʻo ia ka luna noho Kemokalaka o ka House Financial Services Committee, a nāna i hōʻike akula i kekahi ālaina nui. 

He leo paipai nui ko Waters no ka Freedmen, ʻo ia nā mamo o nā kauā Pāʻele i hoʻopaʻahao ʻia e nā Lāhui ʻElima, e laʻa me ka Cherokee, ka Choctaw, ka Chickasaw, ka Muscogee, a me ka Seminole. Ma Iulai o ka makahiki 2021, ua mālama ʻo ia i kekahi hālāwai i pili ka hoʻāpono hou ʻia ʻana o NAHASDA, a ma laila nō ʻo ia i hāpai aʻe ai i kona leo hopohopo i ka hoʻokae ʻili ʻana o nā aupuni lāhui i ka Freedmen, ʻoiai, ʻaʻole lākou i hāʻawi ʻia i nā pono kupa lāhui a me nā pono keu. 

Ua hāpai aʻe hoʻi ʻo ia i ka manaʻo, e kāohi ʻia ke kālā pekelala no ka hoʻohale ʻana mai nā lāhui nāna e hāʻawi ʻole aku ana i ka Freedmen i ka pono kupa lāhui. 

“Pili kēia kūlia i ke kūpono a me ke kaulike,” wahi a Waters ma kēlā wā. “ʻO ka hoʻokae ʻili ʻana o kekahi hui hapa iki i kekahi hui hapa iki ʻē aʻe, ʻaʻole nō kūpono ia. A, ma koʻu wā e luna noho ana no kēia kōmike, ʻaʻole nō wau e kākoʻo ana i kēia hana.” 

Wahi a Schatz, ua lilo ʻo Waters i hoa kākoʻo, ma muli paha o ko ia nei ʻae ʻoluʻolu ʻana i ka hoʻoponopono pololei ʻana i ka hihia i pili i ka Freedmen ma o kona mālama ʻana i kona hālāwai ponoʻī i pili i kēia hihia ma ka Indian Affairs Committee.

Eia naʻe, he mau ālaina kona ma ka ʻAha Kenekoa. 

ʻO nā kenekoa Lepupalika ʻo Thom Tillis lāua ʻo Richard Burr, no Kalolaina ʻĀkau lāua, a ʻo lāua nō ka nui o nā ālaina ma ka hoʻāpono ʻia ʻana o kāna pila. 

Wahi a kekahi mau kānaka i kamaʻāina i ke kūkākūkā ʻana, ua ālai ʻo Tillis lāua ʻo Burr i nā māhele koʻikoʻi o nā pila i pili i ka ʻāina ʻInikini, e laʻa me ka hoʻāpono hou ʻana iā NAHASDA, ma ke ʻano he kaʻakālai makepono no ka hoʻopaʻa ʻana i ka ʻike pekelala ʻia ʻana o ka Lumbee Tribe, ʻo ia ka lāhui e noho ana ma ko lāua mokuʻāina home. 

Palapala pono ʻia nā hihia o ka Lumbee, a ʻo ka lāhui — he 60,000 lākou — ke hoʻāʻo nei lākou no nā makahiki he 130 a ʻoi no ka loaʻa ʻana mai nā pono pekelala iā lākou i ʻāpono ʻia i nā lāhui ʻē aʻe i ʻike ʻia. 

Kākoʻo nā pelekikena ʻo Barack Obama, ʻo Donald Trump, a me Joe Biden i ka ʻike pekelala ʻia ʻana o ka Lumbee, a i kēlā makahiki aku nei, ua koho balota ka ʻAha Lunamakaʻāīnana i nā balota he 357-59 no ka ʻāpono ʻana i ko lākou kūlana he lāhui kūhelu a me ko lākou pono keu. 

Eia naʻe, ma ka ʻAha Kenekoa nō i holo pono ʻole ai ka lanakila. 

Ma o nā makahiki i hala akula, he mau papahana paipai ko laila e hoʻohihia ana i ka noi a ka Lumbee no ke kūlana pekelala, keu hoʻi ma ka Eastern Band of Cherokee e noho pū ana ma Kalolaina ʻĀkau. Pēlā pū ka hana a nā lāhui ʻē aʻe. 

“Ke hana nui nei nō wau i ka mea i hiki ke ʻāpono ʻia, a ʻaʻole hiki ke ʻike leʻa i ke ʻano o ka pila e ʻāpono ʻia ana,” — U.S. Sen. Brian Schatz

ʻO ke kumu o ke kūʻēʻē, ua pohihihi nō ia, a ua pili hoʻi ia i nā pilikia he nui, e laʻa me ka hopohopo i ka hoʻokūkū casino ʻana, ka hoʻokaʻawale ʻia ʻana o nā kumu waiwai pekelala, a me ke ʻano kikoʻī o kēlā me kēia lāhui. Wahi a kekahi mau kānaka, ʻaʻole hiki i ka Lumbee ke hoʻopili i ko lākou moʻokūʻauhau i kekahi lāhui ʻōiwi ʻAmelika ʻē aʻe. 

ʻO ka mea nui, ʻo ia nō ka helu o nā hoihoi e kūʻēʻē ana kekahi i kekahi, a na kēia hoihoi kūʻēʻē e pahu ana a e ʻōhiki ana i nā mea kau kānāwai ma ʻō a ma ʻaneʻi i kēlā me kēia wā e kūkākūkā ʻia ai kēia kumuhana. 

Wahi a Schatz, kākoʻo ʻo ia i ke kūlana pekelala no ka Lumbee, akā, hoʻomaopopo ʻo ia, ʻaʻole kākoʻo pū kona mau hoa hana a pau. 

Kūʻēʻē ʻo ia i kekahi o nā manaʻo i hāpai aʻela no ka hōʻole ʻana i ka lāhui e loaʻa ke kūlana pekelala iā lākou, a wahi āna, he pono kēia kūlana no lākou. 

“He moʻolelo ko ka Lumbee ma ka hoʻokaeʻili ʻia ʻana,” wahi a Schatz. “Nui nā lālā Pāʻele o ka lāhui Lumbee, a he paipai kālaiʻāina ko waho e hāwanawana ana, ʻʻAʻole lākou he ʻInikini,’ a pailua wau i kēlā manaʻo ʻoiaʻiʻo ʻole.” 

“ʻAʻole i pane maila nā keʻena o Tills lāua ʻo Burr i ka noi ʻana a Civil Beat no ka hāpai manaʻo ʻana.

Wahi a Schatz, lana nō kona manaʻo, e hoʻopaʻa ana ʻo ia i ka ʻaelike me kona mau hoa kenekoa, akā, ʻike ʻo ia, he pono ke kuʻikahi pū ʻana o nā hui like ʻole. 

“Penei ke ʻano o ke kēia ʻano mea, ʻaʻohe mea e ʻaelike ʻia a hiki i ka ʻaelike ʻia ʻana o nā mea pau, no laila, ke hana nei mākou i kekahi ʻaelike pae honua i hiki ke hoʻopaʻa i ka hoʻāpono ʻia ʻana o NAHASDA a me nā pila ʻē aʻe a ke kōmike i nānā ʻē ʻia,” wahi a Schatz. “Ke hana nui nei nō wau i ka mea i hiki ke ʻāpono ʻia, a ʻaʻole hiki ke ʻike leʻa i ke ʻano o ka pila e ʻāpono ʻia ana.”