Kā ka luna hoʻoponopono nota: Unuhi ʻia na Ākea Kahikina. Click here to read this article in English.

Ma Molokaʻi e nui ʻole ai ke kūkulu hale ʻana, a ʻo ia kahi e noho ana nā hōkele, nā hale ʻaina, a me nā hale kiʻiʻoniʻoni e pani ʻia, a ʻo kēia hoʻi ka hōʻailona o kahi kanaka hoʻopukapuka a me kāna hoʻāʻo i hulikua ʻia e hoʻolilo i kahi kaona mahi hala kahiki i wahi makepono no ka hoʻokipa malihini. Eia naʻe, ke holomua aʻe nei kahi hana no nā kekeke he nui e hoʻokahuli i ka hoihoi pikineki e holopapa ana i hoʻokahi hapakolu o ka mokuʻāina. 

ʻO ka wā paʻi wale i hahai akula ma hope o ka hukihuki ma waena o Molokai Ranch a me ke kaiāulu kamaʻāina, ʻo ia ke hōʻeuʻeu i nā kamaʻāina i kahi manaʻo kahiko: E aho lākou iho e kūʻai mai i ka wahi hānai holoholona. 

Ua hoʻolaha ʻia ia wahi no ke kūʻai ʻia ʻana mai e kahi keʻena hoʻopuka no Singapore, a ʻo ka ʻāina he 55,575 ʻeka i waiho wale ʻia, ua hōʻumeʻume ua wahi nei ma nā makahiki i hala aku nei i nā mea kūkulu hale me nā hoʻolālā e mahi i ka biofuel ʻokanika no ka halihali ʻana iā Kōlea Hema a i ʻole ka hana ʻana i ikehu makani no Oʻahu. ʻO ka mea hoʻokumu o Facebook, ʻo ia hoʻi ʻo Mark Zuckerberg, ua noʻonoʻo iki ʻo ia nei i ke kūʻai ʻana mai i ua wahi nei ma kona wā e hahai holoholona ana ma Molokaʻi. 

ʻAʻohe hua ma o kēia kūkākūkā ʻana. Ma ka manawa like, mau nō ka hāpaʻupaʻu o kahi hale kakalina, nā alahele, nā hōkele, a me kahi kahua pāʻani i kokoke i kai. 

ʻO nā mea hoʻonohonoho kaiāulu e makemake ana i ke kūʻai ʻana mai i ka wahi hānai holoholona, he mau nīnau paʻakikī ko lākou i pili i ka hiki ʻana o nā kānaka he 7,400 ke hoʻokō i ka uku ʻana he $260 miliona, i loko nō o ka haʻahaʻa loa o ko ka mokuʻāina loaʻa kālā ma o nā hale a me ka nui loa o nā kānaka me nā ʻoihana ʻole ma laila. Akā, inā lanakila ke kaiāulu, e aha ʻia ana ka ʻāina nui, e laʻa ke kapakai he 20 mile, nā kula maloʻo, nā alahele i waiho wale ʻia, nā ʻōnaehana lawelawe a me kahi kumu wai liʻiliʻi?

ʻO Momi Afelin ke alo o ka paipai kālaiʻāina, he kupa ʻo ia no Molokaʻi, a 24 ona makahiki, a hana ʻo ia ma nā loko iʻa kahiko me ke hoʻonaʻauao pū ʻia ʻana mai kahi kula Ivy League i ke kālaiaʻalolo, a kū ʻo ia ma waena o ka wao ʻike kupuna a me ka wao ʻepekema kūikawā. 

ʻO Afelin kahi aka no ka hoʻololi ʻia ʻana o nā kiaʻi ma ko Molokaʻi laina mua o nā alakaʻi kaiāulu. ʻO kona kūlana he luna hoʻomalu no nā hālāwai hoʻokuʻikahi e mālama pinepine ʻia, ʻo ia kahi e komo ai nā kānaka kānalua, nā kānaka nīele, a me nā kānaka pīhoihoi, he hōʻailona nō paha ua kūlana nei i kahi hana hoʻouluulu hou e neʻe i waho o ka manaʻo penei, mau nō ka hōʻoiʻoi o ke kūʻē ʻana a me ka hoʻonoho ʻana ma Molokaʻi. 

Ma o ka paipai ʻana i ka nuʻukia o nā mea hoʻouluulu no Molokaʻi ma ka makahiki 1998 e hoʻihoʻi hou ʻia ai ka ʻaoʻao komohana o ka mokupuni i nā kamaʻāina, he hanauna alakaʻi ko Molokaʻi e ulu ana me ka paipai ʻana i ke kākoʻo ʻia ʻana e nā hōʻaiʻē pekelala a me nā kānaka hoʻopuka no waho mai inā hoʻokō kēlā hana i ka pahuhopu o ke kaiāulu e like me kona makemake. 

“Manaʻo wau, ke loaʻa kēlā ʻano nui o ka ʻāina i hele ʻole ʻia e nā kānaka, ua nui ʻino ka moku ʻana o ka piko e hoʻopilikia aku iā ʻoe i nā wahi a pau — ma kou olakino, ka maikaʻi o ke kino, ka maikaʻi o ka ʻuhane, a me ka maikaʻi o ka lako kālā kekahi,” wahi a Afelin, ʻo ia ke hana he piha manawa ma ka papahana hoʻolilo ʻāina a ke kaiāulu ma ke ʻano he alakaʻi polokalamu no ka hui hoʻopuka waiwai ʻole ʻo Sustainable Molokai. 

ʻAʻole nui nā mea i koho ʻia. Ma o nā hālāwai e hoʻolaha ʻia ma Instagram a me nā pepelu e hāʻawi ʻia ma kēlā me kēia ʻīpuka, ua like ʻole ka manaʻo, e laʻa ka hoʻonahelehele hou ʻana i nā ihona mānienie o Maunaloa a me ka wehe hou ʻana i ka hōkele ʻo Kaluakoʻi i hiki ke hoʻopaʻa ʻia ka hoʻokele waiwai ma o ka hoʻopuka ʻana i ka ikehu e hoʻomau hou ʻia. 

Ma o ka hōʻoi ʻana i ke kumukūʻai a me ke kūlana o ka noho hale ʻana, ʻo nā ʻohana no Maunaloa i kīpaku ʻia, hiki iā lākou ke hoʻi home no ka hana pū ʻana i kēia mau pahuhopu a me ka hoʻomaka ʻana i kā lākou mau pikineki ponoʻī. A, ʻo ke kiʻekiʻena o kēlā ʻāina, he wahi makepono nō paha i nā kamaʻāina noho kapakai ma ka neʻe ʻana, ʻoiai, ke nui aʻe nei nā pilikia o ka hoʻohuli aniau, a e hoʻoluʻu ʻia ana nō paha ka nui o ko lākou mau home i kēia kenekulia. 

ʻO ka hoʻohui ʻāina e hoʻolālā ʻia, he mea i hoʻouluulu ʻia e nā lanakila ma o ka honua ma ka hoʻihoʻi hou ʻia ʻana o ka ʻāina i ka poʻe ʻōiwi a me nā ʻona kahiko. ʻO kekahi laʻana, ʻo ia nō ʻo ko Sekotia mokupuni ʻo Eigg, ʻo ia kahi a nā kamaʻāina i hoʻohuli i ke olakino hoʻokele waiwai a me ke olakino ʻāina o ka mokupuni ma o kahi kūʻai ʻana mai a ke kaiāulu ma ka makahiki 1997. 

“Lana nō kuʻu manaʻo,” wahi a kahi lawaiʻa no Molokaʻi ʻo Kelson “Mac” Poepoe. “ʻAʻole hiki iā mākou ke kaukaʻi i ka poʻe no waho mai i ke kākoʻo ʻana mai a me ka mālama ʻana mai i ko mākou mau pono ponoʻī. Hiki nō iā mākou iho ke hana aku pēlā.”

ʻŌlelo akula ka meia o Maui ʻo Michael Victorino, paipai ʻo ia i ka hana a ke kaiāulu e kūʻai mai i ka wahi hānai holoholona, a e nānā pono ana ʻo ia i ke kaʻina hana. Akā, kuhi ʻo ia, ʻo ka mālama ʻana i kēlā nui o ka ʻāina, e hele nō a paʻakikī ka hana no ko Molokaʻi. 

“He hopena mamao loa kēia, akā, hiki paha ke pae,” wahi a ka meia. “Ke kū mākaukau nei wau no ke kākoʻo ʻana aku.”

Ma ka wā ma mua, ua hoʻāʻo ke kaiāulu e hoʻokina i ka mokuʻāina e hoʻāhewa i ka wahi hānai holoholona. Ma ka ʻAhaʻōlelo ma ka makahiki 2019, ua make ka lua o ka hoʻāʻo e hoʻokina i ka ʻahaʻōlelo e hoʻohana i ka mana kāʻili o ke aupuni.  I ʻumikūmālima mau makahiki aku nei, ua holomua ʻole hoʻi kahi hanana hoʻonui kālā e loaʻa ai $200 miliona no ke kūʻai ʻana mai i ka wahi hānai holoholona.

“ʻO ka mea e ʻokoʻa ai kēia wā, ʻo mākou nō ia, ʻo ia ka hanauna i haʻalele a hoʻi maila me nā kēkelē, ka ʻike, a me ka ʻiʻini e hoʻoholo i nā mea a ko mākou mau kūpuna i hana aku ai, a e hoʻokō ʻia nō ua hana nei,” wahi a Keani Rawlins-Fernandez, ʻo ia ka hope Luna ma Maui City Council, a he kupa ʻo ia no Molokaʻi, a he paniolo kona kupunakāne kuakahi ma kēlā wahi hānai holoholona. 

ʻO ka ʻiʻini e hoʻolālā me ka maiau, ka laulima, a me ka mōakāka, ke hoʻohihia ʻia ua ʻiʻini nei e kahi mea e pā ai ka naʻau me ka hopohopo. 

ʻŌlelo akula ʻo Walter Ritte, ʻo ia kahi mea hoʻouluulu e kūʻē aku ana i ke kūkulu hale ʻana, lana nō kona manaʻo, ʻaʻole e kūʻai ʻia mai ana ka wahi hānai holoholona e kahi ʻona biliona a i ʻole kahi mea hoʻopuka no waho mai ma mua o ka hōʻākoakoa ʻana mai o ke kaiāulu i nā mea hoʻopuka a me ka nuʻukia i koi ʻia ma ka haku hoʻolālā kūʻai ʻāina, a hiki i ua hoʻolālā nei ke hoʻokō ʻia a hoʻoholomua ʻia ke olakino o ka hoʻokele waiwai a me ka moʻomeheu o ko Molokaʻi mau hanauna e hiki mai ana. 

“Ua kūʻai maila kekahi kanaka i ka hapanui o Lānaʻi,” wahi a Ritte. “Ke kūʻai mai nei lākou i nā māhele nui o Maui, a me nā māhele nui o Kauaʻi. No laila, nui ko mākou hopohopo i ke kanaka nāna e kūʻai mai i kēia mau ʻāina inā ʻaʻole kākou ke hana pēlā.” 

Hāpai ʻia ka leo kānalua e nā mea loiloi a me nā mea hoʻohalahala i ka hiki ʻana o ke kaiāulu ke hoʻokō i kekahi o nā kūʻai ʻāina nui loa ma o ka honua. Ma o nā kānaka i kānalua, aia nō nā limahana ma ka wahi hānai holohona e hopohopo ana i ka hoʻololi ʻino ʻia ʻana o ko lākou mau nohona ponoʻī. 

ʻŌlelo akula ʻo Rob Stephenson, ʻo ia kahi noho papa ma ka ʻaoʻao komohana e mahalo aku ana i ka wahi hānai holoholona i ka mālama ʻana i nā alahele a me nā ʻōnaehana wai hoʻoilina, ʻaʻohe ona manaʻo ʻino i pili i ka wahi hānai holoholona. Kuhi ʻo Nelson Rapanot, ʻo ia kahi kālepa hahai holohola i hānau ʻia ma Molokaʻi, ʻo ke kanaka e kūʻai mai i ka wahi hānai holoholona, nāna nō e ili i ka pilikia o ka nele ʻana i ka wai ʻole e hihia loa ai ka hōʻoi ʻana i ka hoʻokele waiwai a me ke olakino ʻāina. 

“Loaʻa nō nā kānaka hoʻopuka me nā pākeke hohonu loa, akā, ʻaʻole nō i hiki ke hoʻomohala i kēlā wahi ma muli o ka nele ʻana i ka wai ʻole, no laila, pehea lā kēia wahi manaʻo penei, hiki i ke kaiāulu ke ʻākoakoa mai no ka hōʻoi ʻana i ua wahi ʻāina nei?” wahi a Rapanot. “He maikaʻi ka moemoeā ʻana, akā, e aho e nānā pono i ka ʻoiaʻiʻo.”

He Moʻolelo Kūʻēʻē

Ma mua, ʻo Molokai Ranch ko ka mokupuni hui ʻoihana hai nui. Akā, ma hope o ka hōʻole ʻana o nā kamaʻāina i kā ka hui hoʻolālā e kūkulu i 200 home waiwai ma ka lae ʻo Lāʻau, ua pani ka wahi hānai holoholona i kona hale pipiʻi, ka hōkele hoʻomoana waiwai, ko ka mokupuni hale kiʻiʻoniʻoni hoʻokahi, kekahi hale ʻaina, kekahi hale kūʻai, a me ka hale kakalina hoʻokahi ma ka ʻaoʻao komohana. 

ʻO ka pani ʻokoʻa ʻia ʻana o ka wahi hānai holoholona ma ka makahiki 2008, ʻo ia kai kāpae akula i ka ʻoihana o nā kānaka he 120. Ua hoʻonui ʻia ko ka mokupuni nui kanaka me ka ʻoihana ʻole, mai 6.2% ma ka makahiki 2007 a hiki i 13.7% ma ka makahiki 2009. 

Me ke kuhi ʻana i nā kālā he mau miliona i hoʻolilo ʻia, ua ʻōlelo hoʻoweliweli ka wahi hānai holoholona i ka hoʻopau ʻana i ke kahe wai a me ka hana lua wai pelapela e lawelawe ana i nā kamaʻāina a me nā pikineki he 1,200 ma komohana. Aka, ua kauoha kahi luna kānāwai, he kuleana kānāwai ko ka wahi hānai holoholona e hoʻomau i ka lawelawe ʻana e hōʻalo ai i kahi pōpilikia olakino lehulehu. 

“Hiki ke nīnau ʻia, “No ke aha lā ʻoe e kūʻēʻē aku ai i ka wahi hānai holoholona?’ a pane akula nā kānaka i nā pane like ʻole, akā, noʻu iho naʻe, penei nō kā ka nīnau koʻikoʻi, “No ke aha lā ʻoe e aloha aku ai i kēia ʻāina?” wahi a Karen Holt, ʻo ia ka luna hoʻokō o Molokai Community Service Council. “ʻAʻole kēia he mokupuni e nui ai ka makaʻu, akā, e kālele nō au i kuʻu manaʻo, pēlā nō hoʻi ke ʻano ma muli o ke aloha.”

ʻO kekahi kenekulia me ka ʻai ʻino ʻana i ka mauʻu, ka hoʻoneo ʻāina ululāʻau, a me ka hoʻopau ʻana i nā lāʻau ʻōiwi, ʻo ia nā mea i pā wale ai ko Molokaʻi ʻaoʻao komohana i ka ʻaʻai nui loa, a ke nui ka ua, ʻo ia ke hōʻulaʻula i kapakai me he koko lā ma o ke kele wai e hoʻoholo ʻia mai ka lepo maloʻo mai. Hoʻopaʻa ka lepo ʻino i nā loko iʻa kahiko a hoʻomake i ka hāpapa i koʻikoʻi i ka hoʻomau ʻia ʻana o ko Molokoaʻi moʻomeheu haʻaheo o ke kūʻokoʻa ʻai. 

ʻO ka hoʻokahe ʻia ʻana o ka wai e hānai ʻia ai nā hana ma ka wahi hānai holoholona, ʻo ia ka mea i hoʻomaloʻo i nā wahi ʻē aʻe ma ka mokupuni, a ʻo ka hoʻopilikia akula nō ia i ka papa wai honua a me ka hana kuluma no ka lawaiʻa, ke kanu lāʻau, a me ka ʻohi limu. 

ʻO ka nui kia e māhuahua aʻe ana me nā wā maloʻo loa, ʻo ia nā mea e hoʻoneʻe ana i nā holoholona makeʻai i nā kūlanakauhale, a ma muli o ka makeʻai a me ka makewai, pākela ʻai lākou i nā kīhāpai home a me nā kahua mahiʻai — ʻo ia kekahi pilikia ʻē aʻe i ko ka mokupuni nohona kūʻokoʻa ʻai. ʻO ke olakino maikaʻi ʻole o ko ka mokupuni mau kia, ʻo ia kekahi pilikia ʻē aʻe e hoʻopilikia i kahi kumu koʻikoʻi o ke kumuʻiʻo no ko Molokaʻi. 

ʻO ke kūkulu pā a me nā hōʻailona e ʻōlelo ana “mai komo hewa” e pāpā aku i nā kamaʻāina, ʻaʻole e hele i nā kahakai a me nā nāhelehele kikoʻī, ʻo ia kai hoʻohihia i ka pono no ka hele kahakai ʻana a me ka mālama ʻāina maikaʻi. 

Ua holopapa ka mana kahiki i ko ka ʻaoʻao komohana hopena hoʻokele waiwai mai ka makahiki 1986 aku, ma ke kūʻai ʻana mai o kahi hui hoʻopuka malihini iā Molokai Ranch mai ka ʻohana ʻo Cooke, ʻo ia nā kānaka i noho ma ka mokupuni, a ua mālama ʻia ka wahi hānai pipi a hoʻolimalima ʻia nā ʻeka he nui no ka mahi hala kahiki. Ua kūʻai maila ka ʻohana Cooke i ka ʻāina, ʻo ia ke ahupuʻa holoʻokoʻa ʻo Kaluakoʻi, ʻo ia ka māhele ʻāina kuʻuna, maiā Charles Reed Bishop i ka makahiki 1908, ʻo ia ke kāne a ke aliʻiwahine ʻo Bernice Pauahi Bishop a me ka mea hoʻokumu o First Hawaiian Bank. 

ʻO ka hukihuki i pili i nā hoʻolālā hoʻohana ʻāina i hāpai ʻia e ka wahi hānai holoholona, ua hele a nui ua hukihuki nei ma lalo o ka ʻona pikineki ma ke kāpae ʻana i nā hana mahiʻai no ka mālama ʻana i ke kūkulu hale ʻana. 

Ua mahalo akula kekahi o nā kamaʻāina i ka hui ʻoihana no ka hoʻōla ʻana i ko lākou kaona home i pilikia. Akā, ua ʻike kekahi i ka hana a nā mea hoʻopuka malihini e hoʻololi iā Maunaloa me nā kūkulu hou ʻōlinolino, me hea mea lā, he hana hūnā kā lākou e hoʻolilo i kahi kaiāulu o nā ʻohana i pili loa i ka ʻāina i wahi hoʻokipa malihini. 

Ua hoʻokū ke kūʻēʻē ʻana o ke kaiāulu i ke kūkulu ʻia ʻana o kahi kaiāulu lumi moe no nā kānaka waiwai no Honolulu, a hoʻolālā pū ʻia ke kūkulu i kahi kahua hoʻolulu mokulele. ʻAʻole naʻe lanakila nā kamaʻāina no Molokaʻi i ka hoʻokū ʻana i ka wahi hānai holoholona ma ka wāwahi ʻana i nā home mahikō he nui ma Maunaloa. 

Ma ko ka wahi hānai holoholona wāwahi ʻana i ko lākou mau home no ke kūkulu ʻana i nā home e hōʻoi ʻia, ua haʻalele nā ʻohana he nui no Maunaloa i ke kaona. 

“Ua hao wale lākou i ka mauli o ko mākou kaona,” wahi a Gabriel Kaahookano, he 40 ona makahiki, a he nohopapa kona ʻohana he ʻehā mau hanauna ma Maunaloa, a he limahana kahiko ʻo ia ma ka wahi hānai holoholona e ʻike maka ana i ka ʻaʻai ʻia ʻana o ka mauli kaiāulu o ke kaona no kona ola holoʻokoʻa. “Noʻu iho, ua hoʻāʻo lākou e luku iā mākou.”

I loko nō o ke kūʻēʻē nui ʻana kekahi i kekahi, ua ʻaelike pū ka wahi hānai holoholona a me nā kamaʻāina no Molokaʻi ma ka hopena o ke kekeke 1990 no ka haku ʻana i nuʻukia maiau no ka wā e hiki mai ana no ka ʻaoʻao komohana. Ua pili ia i ka hoʻomaka ʻana i kahi waiwai noho kahu kaiāulu no ka mālama ʻana i ka ʻāina he 26,000 ʻeka no ka maluō ʻana — ʻo ia kahi mea e kōkua aku i ka hoʻokō ʻana o nā kamaʻāina i ko lākou makemake e hoʻolilo iā Molokai Ranch ma lalo o ka mālama ʻana o ke kaiāulu no ka hoʻoponopono ʻana i nā pilikia ʻāina ma o ka mālama pono ʻole ʻana. 

No ke kūkaʻi ʻana i ka makana ʻāina, ua ʻae ʻia ʻo Molokai Ranch e kūkulu i nā home mākaʻikaʻi waiwai ma kahi kapakai i panoa. Ua ʻōlelo ka wahi hānai holoholona, he koʻikoʻi ka hoʻomohala kūkulu ʻana i ka lae ʻo Lāʻau ma ka wēlau komohana hema o ka mokupuni no ka uku pono ʻana i kahi māhele koʻikoʻi ʻē aʻe o ka hoʻolālā: ʻo ia ka wehe hou ʻana i ka hōkele ʻo Kaluakoʻi me nā lumi he 150 i waiho wale ʻia, a pau pū nā ʻoihana ma laila no kahi mokupuni e nele ai ka ʻoihana ʻole. 

Ua hoʻokaʻawale ka hoʻolālā i ke kaiāulu. 

Ma kahi mokupuni kaikua, ʻo nā ʻoihana he haneli e haku ʻia ma o ka wehe hou ʻana i ka hōkele, hiki i ua mau ʻoihana nei ke hoʻololi i ka hopena hoʻokele waiwai o nā ʻohana. 

A, hiki i kēlā haʻawina ʻāina ke hoʻonohonoho i nā kamaʻāina no Molokaʻi i kahi kūlana e hoʻoponopono ʻia ai nā pilikia ʻāina, ʻo ia nā mea a lākou e namunamu ai ma muli o ka hulikua ʻana o ka wahi hānai holoholona. 

Eia naʻe, ʻo ka papahana no ka lae ʻo Lāʻau, he mea nō ia i kāpae ʻia ai ka ʻaelike. 

Ma ka makahiki 2008, ua hoʻopau ʻokoʻa ʻo Molokai Ranch i kāna hana, a ua hoʻolaha lākou, ua lanakila kā nā mea hoʻouluulu i paio nui no nā makahiki he nui me ke kūʻēʻē ʻana i ka papahana kūkulu hale. 

Ua kaumaha loa ke kumukūʻai o ka lanakila. Ua hoʻokaʻawale ke kaua hoʻohana ʻāina i nā hoa noho a me nā ʻohana. Hoʻomau nā kamaʻāina komohana i ka hoʻoponopono hoʻokele waiwai a me ka nānā ʻole ʻana i nā kumu kūlohelohe o ka ʻāina, wahi a lākou. 

No ka hana e piʻi aʻe ana no ke kūʻai ʻana mai i ka wahi hānai holoholona, ke noʻonoʻo nui pū nei nā mea nānā a me nā mea paipai i ka hiki maoli ʻana ke kūʻai ʻokoʻa ʻia mai ua wahi nei, a i ʻole ia, e lilo wale ana nō kēia i wahi kūkākūkā nui.

Ua kākoʻo hapa ʻia kā Civil Beat kūkala nūhou ʻana i ke Kalana o Maui e nā haʻawina kālā na Nuestro Futuro Foundation a me Fred Baldwin Memorial Foundation.