Kā ka luna hoʻoponopono nota: Unuhi ʻia na Ākea Kahikina. Click here to read this article in English.

I ka hoʻomaka ʻana o ka wā maʻi ahulau a me ka pani ʻokoʻa ʻia ʻana o nā kula, ua ʻike kekahi kamaʻāina no Maui ʻo Kalani Ho-Nikaido i kahi manawa kūpono e hoʻokō i kāna pahuhopu noho loa no ke aʻo ʻana mai i ka ʻōlelo Hawaiʻi me kāna mau keiki. 

No laila, ua kelepona ʻo ia i kona hoa ʻo Maile Naehu, ʻo ia ka mea nāna e aʻo i ka ʻōlelo a me ka moʻomeheu Hawaiʻi i nā keiki no Molokaʻi, a ua noi akula ʻo ia iā ia e aʻo aku i kona ʻohana ma Zoom. 

A ua ʻupu aʻela kahi manaʻo: Pehea nā mākua ʻē aʻe e makemake aku ai e hāʻawi i kēia ʻano hoʻonaʻauao me ka hoʻomaopopo ʻole no ka hoʻokō ʻana pēlā?

Ma Facebook, ua kono akula nā wāhine iā haʻi e komo i kā lāua hālawai aʻo pūnaewele me ka manuahi. Ua kau inoa nā ʻohana he 700. 

ʻO ia ke kinohi o kekahi huakaʻi ʻoihana me ka waiwai hoʻopuka e kālele ana i ka hoʻomohala haʻawina pūnaewele hoihoi me ka ʻōlelo, ka moʻolelo, a me ka moʻomeheu i hiki i nā kānaka a pau ke komo, a mea ʻole ko lākou wahi noho. 

Me ka hana ʻana ma ko Naehu hale kuaʻāina ma Molokaʻi, ua kuhi ʻia, he waihona manuahi kēia no nā ʻohana ma loko o ka wā maʻi ahulau, akā ua lilo ia i ʻoihana e kākoʻo aku i ʻewalu limahana me ka loaʻa kālā he ʻeono mau helu, wahi a ka hui ʻoihana. 

Like ʻole ke kumu kūʻai no ke kākau inoa ʻana, he $35 ma kēlā me kēia mahina no nā papa haʻawina pūnaewele no nā haumāna kula home e kō ai ʻo Hawaiʻi Common Core Standards, a he $99 no ke komo ʻana i nā hālāwai aʻo no nā mākua ma ka pūnaewele he ʻekolu hola. Hiki ke uku i kekahi kumu kūʻai e loaʻa ai nā hālāwai hana pūnaewele a me nā haʻawina e haku kikoʻī ʻia no nā kumu. ʻO kā ka hui ʻoihana kānela YouTube, he waihona ia no nā haʻawina ʻōlelo manuahi no nā kānaka i hiki ʻole ke uku. 

He 13,000 mau kākau inoa o Ka Hale Hoaka, e laʻa nā Kānaka Maoli e noho ana ma waho o ka paeʻāina, ʻo ia kahi e nele ai nā manawa kūpono ʻole e aʻo ana i ko lākou moʻomeheu. 

“ʻOi aku ka nui o nā Kānaka Maoli ma Kahiki ma mua o ko Hawaiʻi nei,” wahi a Naehu, he puka kula ʻo ia mai ke Kulanui o Hawaiʻi ma Mānoa ma ka ʻIke Hawaiʻi e aʻo aku ma ko Molokaʻi kula hoʻokumu ʻo Kualapuʻu. “A, no laila, ʻo ke anaina i aloha nui ʻia aʻu i ʻike ai ma kaʻu mau papa, ʻo ia nō nā ʻohana i hoʻoneʻe aku, he mau Kānaka noho Kahiki lākou. He mau haumāna kā mākou no Aotearoa, ʻAukekulelia, ʻEulopa, Iāpana, a Mekiko hoʻi.”

Ma mua, ua pāpā ʻia ka ʻōlelo Hawaiʻi ma nā kula, a ʻo ka emi nui ihola nō ia o ka ʻōlelo Hawaiʻi. ʻO ka Hoʻōla Hawaiʻi ma nā makahiki 1970 kai kōkua i ka hoʻopakele ʻana i ka ʻōlelo e nalowale. I loko nō o kona kūlana he ʻōlelo ʻane make loa, ke ulu aʻe nei nō ia. ʻŌlelo Hawaiʻi nā kānaka he 18,000 a ʻoi ma ka hale ma luna aʻe o ka ʻōlelo Pelekania, wahi a kahiki noiʻi na ka U.S. Census Bureau. 

ʻĀnō, he ʻelua kākini mau kula kaiapuni ma o ka paeʻāina. Hāʻawi ke Kulanui o Hawaiʻi i ke kēkelē he laepua a he laeoʻo ma ka ʻōlelo Hawaiʻi. Akā, he mamao kēia mau manawa kūpono hoʻonaʻauao i nā kānaka hoihoi ma muli o ka wahi noho a me ke kumu kūʻai. 

Kālele nā mea hoʻokumu o Ka Hale Hoaka e pani hakahaka ma ka hiki ʻana o haʻi ke aʻo. ʻIʻini ka hui ʻoihana e kōkua i nā kumu ʻōlelo Hawaiʻi i loaʻa ʻole iā lākou kahi papa haʻawina i hoʻolikelike ʻia, a pono iā lākou ke haku i kā lākou mau haʻawina ponoʻī. 

Ma ke ʻano he hale kūʻai lākou i makemake ʻia e ka Hawaiʻi Department of Education no ka ʻike Hawaiʻi, ua hoʻolaikini ka hui ʻoihana i kā lākou pūʻulu wikiō hoʻonaʻauao, e laʻa nā pepa haʻawina a me nā kāleka hoʻopaʻa haʻawina, no ka hāʻawi ʻana aku i ko Hawaʻi mau kula aupuni. Hoʻohana pū ʻia hoʻi ua papa haʻawina nei e kekahi mau kula kaiapuni. 

He nui like ʻole ko nā haʻawina no nā haumāna mai ka papa mālaaʻo a i ka papa ʻeono no ka ʻike ʻepekema, ka ʻike pili kanaka, a me ka hana noʻeau e hoʻokomo ʻia ai nā oli, nā inoa wahi pana a me ka hiʻona ahupuaʻa ma ke ʻano he ʻōnaehana mālama waiwai kūlohelohe. Ke haku ʻia nei nā haʻawina no nā keiki kula waena. 

“He hoʻohui maikaʻi nō ia no nā kumu e pilikia ana paha ma ka hoʻokomo ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi i kā lākou mau papa, hiki iā lākou ke hoʻohana pū i kaʻu mau mea me nā mea a lākou e aʻo aku ai mai nā puke ʻepekema mai,” wahi a Naehu. “No laila, inā lākou e aʻo mai ana i kahi haʻawina e pili ana i nā makelia honua, hiki iā lākou ke hoʻohana pū i kaʻu mea no Papahānaumoku, ʻo ia kahi e aʻo ʻia ai ke koʻikoʻi o nā pōhaku, aʻo mākou i ke koʻikoʻi o ke one a aʻo mai mākou i ke koʻikoʻi o ka lepo i ka moʻomeheu Hawaiʻi.”

ʻO kēia mea hana hoʻonaʻauao hou, he alahele hoʻi ia no nā haumāna kulanui e noiʻi i kahi ʻōlelo ʻōiwi e ulu aʻe ana, i loko nō o ka nele ʻana o ko lākou kula ponoʻī i nā waiwai ʻole no ka mālama ʻana i kā lākou mau papa ʻōlelo Hawaiʻi ponoʻī.

Paipai ke Kulanui ʻo Yale i kā Ka Hale Hoaka papa haʻawina, a ke noʻonoʻo nei lākou i ka hoʻohana ʻana iā ia ma ke ʻano he kula pūnaewele no nā haumāna me he papa koho lā. Ke hoʻohana nei kahi haumāna ma Yale i ua papa haʻawina nei e aʻo ʻia ai ka ʻōlelo ma nā hālāwai aʻo pūnaewele he alo a he alo. 

ʻO kā ka hui ʻoihana ʻohina o nā polokalamu pūnaewele hoʻonaʻauao, ua haku kikoʻī ʻia no nā keiki, nā mākua, nā kumu a me nā ʻohana e aʻo pū mai ana ma ka hale ma nā hopena pule. Ma luna aʻe o nā pūʻulu wikiō i hoʻopaʻa ʻē ʻia, hiki ke aʻo ʻia he alo a he alo ma ka pūnaewele. 

A laila, hoʻolālā nā hoʻokumu ʻo Naehu lāua ʻo Ho-Nikaido i ka haku ʻana i mau polokalamu hoʻomaʻamaʻa mākaukau moʻomeheu no ka pae pikineki, e laʻa nā hālau kālā a me ka ʻoihana hoʻokipa malihini. 

“Ke nānā nei māua i ka hoʻolauna ʻana i ka ʻōlelo maʻamau i hiki i nā limahana ma ka hōkele a me ka panakō ke ʻōlelo ma ko lākou wahi hana,” wahi a Naehu. “ʻO nā hoʻololi liʻiliʻi, e lilo nō i hoʻololi nui e hoʻomaʻamaʻa hou ʻia ai ʻo Hawaiʻi i ka ʻōlelo Hawaiʻi.” 

Ke haku pū ʻia nei hoʻi kahi papa hoʻonaʻauao no nā pēpē. 

Ua kākoʻo hapa ʻia kā Civil Beat kūkala nūhou ʻana i ke Kalana o Maui e nā haʻawina kālā na Nuestro Futuro Foundation a me Fred Baldwin Memorial Foundation. 

Kākoʻi ʻia kā Civil Beat kūkala nūhou ʻana e pili i ka hoʻonaʻauao ʻana e kahi haʻawina kālā mai Chamberlin Family Philanthropy.