Kā ka luna hoʻoponopono nota: Unuhi ʻia na Ākea Kahikina. Click here to read this article in English. 

I ʻehā mau makahiki aku nei, ma hope o ke kūkākūkā paeʻāina ʻana no ʻelua mau makahiki, ua hoʻāʻo ka ʻAhaʻōlelo Hawaiʻi e hoʻoponopono i kahi pilikia i piha ka makahiki 100 iā ia, akā ua pupū ka haʻina ma ka pae pekelala, a ʻo ka ʻauana aʻela nō ia o nā Kānaka Maoi he mau kaukani.

I kēia manawa naʻe, he mau kumu ko ʻoneʻi no ka manaʻolana ʻana ma muli o ko ka Lunamakaʻāinana ʻAhaʻōlelo ʻAmelika ʻo Kai Kahele hōʻeu nui ʻana i ka hoʻoholo pono ʻana o ke kānāwai.

Ua hoʻouna nā kānaka he mau kākini i kā lākou ʻōlelo hōʻike ponoʻī ma Hawaiʻi ma ka makahiki 2017 e pili ana i ka pono o ka hoʻololi ʻana i ke kānāwai ʻo Hawaiian Homes Commission Act, ʻo ia ka mea i hoʻoholo ʻia i ke kānāwai pekelala ma ka makahiki 1921, no ka hoʻohiki ʻana i nā keiki a me nā moʻopuna ke ili i ka ʻāina a ko lākou mau ʻohana e mālāma ana no nā kekeke he nui.

Ua hāpai nā kānaka hoʻolimalima home i nā leo hopohopo i ka ʻoʻoleʻa o ke kānāwai e ana ʻia ai ka “nui koko,” ʻoiai e hulikua ʻia ana nā keiki a ka poʻe i male i nā kānaka mai nā lāhui ʻē mai.

Ua ʻōlelo akula lākou mai ka naʻau mai e pili ana i ko lākou mau makaʻu i ka wā e hiki mai ana no kā lākou mau moʻopuna, ke hoʻololi ʻole ʻia ke kānāwai; ua lele kekahi i Honolulu ma o ko lākou uku ponoʻī ʻana no ka noi ʻana aku i ka ʻAhaʻōlelo.

ʻO Lynn Decoite, ʻo ia he mahiʻai ʻāina hoʻokūʻonoʻono hanauna pākolu no Molokaʻi mai, a he kenekoa ʻo ia ma kēia wā ʻānō, nāna i hāpai pila ma ka ʻaoʻao o ka Hale Lunamakaʻāinana ma kona wā e lunamakaʻāina ana, a ma ko Kenekoa Kahele wā e kenekoa ana, ua hoʻolauna ua kāne nei i ka hana ma ka ʻaoʻao Kenekoa, a ʻo kona ʻohana, no kahi kūlanakauhale lawaiʻa ma ka Moku o Keawe mai lākou.

ʻAʻohe kūʻēʻē nui o ka pila. Ma Hawaiʻi, ua maopopo ʻē loa ka haiki ʻino o ka “nui koko,” ʻo ia ka mea i hoʻopilipili i nā kānāwai hoʻokaeʻili mai kēlā kenekulia aku nei i hoʻoholo ʻia e nā luna kau kānāwai ma kahi Wakinekona i hoʻokaʻawale ʻia wahi a ka waihoʻoluʻu o ka ʻili. He ʻoʻoleʻa, he kūpono ʻole, a he hoʻopilikia kēia kānāwai i nā kōkoʻolua aloha a me ke kūpaʻa ʻohana ma Hawaiʻi, ʻo ia kahi e maʻamau ai ka male lāhui like ʻole ʻana.

Ma ʻApelila ma ka makahiki 2017, ua koho balota ʻokoʻa nā kānaka kau kānāwai e hoʻololi i ka Hawaiian Homes Commission Act, a ke mālama ʻia mai nei ua kānāwai nei e ke keʻena ʻo Department of Hawaiian Home Lands.

E mau ana nō ke koina haʻahaʻa loa e hoʻolimalima ʻia ai ka ʻāina: hiki i nā kānaka hapalua Hawaiʻi ke hoʻolimalima i ka ʻāina ma o ka polokalamu. Akā, hoʻākea ka hoʻololi ʻana i ka nui o nā mamo ke ili i ka home a ko lākou mau ʻohana e noho ana no nā kekeke he nui.

Pēlā aku ana e hoʻoholo ʻia ai ka hana ma o ka lomilomi ʻana i ke kānāwai e koi ʻia ai ka hapahā Hawaiʻi ʻana o nā mamo, a e hoʻākea ʻia ua koina nei i ke koko hapakanakolukūmāhā o ka mamo.

A hala aku ʻekolu mau mahina, ua hele ke kiaʻāina ʻo David Ige i ka pūlima ʻia ʻana o ke kānāwai, ʻo ia hoʻi ʻo Act 80 ma Kalamaʻula, Molokaʻi, ʻo ia kahi a nā kānaka ʻewalu mua loa i loaʻa ko lākou mau home ponoʻī iā lākou ma ka makahiki 1922. Ma kona pūlima ʻana i ka hoʻololi kānāwai, ua kau ʻia kahi kiʻi o Ke Aliʻi Jonah Kūhiō Kalanianaʻole ma ka paia, he ilina ʻo ia i ka noho Mōʻī a ua lilo ʻo ia i kanaka ʻAhaʻōlelo ʻAmelika no nā kau he ʻumi.

Ua alakaʻi nui Ke Aliʻi Kūhiō i ka ʻAhaʻōlelo pekelala ma Wakinekona e hōʻoi ʻia aku ai ke kūpaʻa kālā a me ke kūpaʻa ʻohana no nā Kānaka Maoli, akā i loko nō o kahi mau ʻōlelo hoʻopaʻa āna i kūʻē loa ai, ua ʻāpono naʻe maila ʻo ia i ua mau ʻōlelo hoʻopaʻa pilikia e ʻoiaʻiʻo ai ka polokalamu. Ua ʻiʻini ʻo Kūhiō i ka hiki ʻana o nā Kānaka Maoli a pau ke hoʻolimalima i ka ʻāina a me ko lākou hiki ʻana ke hoʻolimalima i ua ʻāina nei no nā makahiki he 999.

Ua kūʻēʻē ʻia ka pila e ko Hawaiʻi ʻona ʻāina mahikō waiwai loa a me kekahi mau kānaka kau kānāwai ʻAmelika a hiki i ka hoʻohaiki ʻia ʻana o kona laulā ma o ka hoʻoholo ʻia ʻana o ka “nui koko,” ʻo ia kahi ʻōlelo i hoʻohana ʻia e ko ʻAmelika aupuni e kuhi ʻia ai ke kupa maoli ʻana ma loko o nā lāhui ʻōiwi ma ʻAmelika. Ua hoʻohaiki ʻia ka nui manawa hoʻolimalima i nā makahiki he 99.

Ua ʻike akula ʻo Kūhiō, he pono ka hana e pakele ai nā Kānaka Maoli a me ka moʻomeheu i ka luku ʻia ʻana. E noho ana nā Kānaka Maoli he mau haneli kaukani ma nā mokupuni i ka hiki ʻana mai o Kāpena James Cook ma ka makahiki 1778, akā e emi koke loa ana ka nui kanaka ma hope pono aku.

Ma ke kekeke ma waena o nā makahiki 1910 a me 1920, ua emi ka nui o nā kānaka piha Hawaiʻi he 10%, mai 26,000 a i 23,700 mau kānaka ma muli o nā mea hoʻomaʻi, ka make pōloli, a me ka ʻiluhune ʻana, wahi a ka noiʻi moʻolelo ʻo Davianna Pōmaikaʻi McGregor, ʻo ia he polopeka noiʻi lāhui ma ke Kulanui o Hawaii.

Ua hoʻāʻo ʻo Kūhiō e mālama i nā ʻeka he 200,000, a he māhele liʻiliʻi nō ia o ko ka mokuʻāina māhele ʻāina, a ʻaʻole hiki ke noho ʻoluʻolu ʻia ka hapanui, no ka haku ʻana i mau kīpuka Hawaiʻi. Ua moemoeā kēia i nā wahi home me ke kū ʻana o nā home ʻohana, nā ʻāina mahiʻai a me nā wahi hānai holoholona, i hiki i nā ʻohana ke hoʻomau i ka nohona mālama ʻāina i kū maʻamau ma mua o ka hōʻea ʻino mai o nā malihini ma nā kenekulia 1800 a me nā 1900. Ua lana kona manaʻo, he kākoʻo kēia e mau ai nā Kānaka Maoli.

Ua Pupū Ma Wakinekona

No Kūhiō, ʻaʻole nō ia he mea maʻalahi ma Wakinekona; he ʻelele ʻo ia i hiki ʻole ke koho balota ʻoiai he kelikoli ʻo Hawaiʻi, a ua lilo ʻo Hawaiʻi i mokuʻāina ma ka makahiki 1959.

Ma ka ʻōlelo hōʻike ma ka makahiki 1923, ua hoʻomanaʻo ka Lunamakaʻāinana Kaleponi ʻo Charles Curry i ko Kūhiō ʻoliʻoli i kona aʻo ʻana mai i ko ia ala kākoʻo ʻana i ka pila.

“Hoʻomanaʻo kēia i ka hālāwai kōmike i ka nānā ʻia ʻana o nei kānāwai, a ma hope o ke aumoe, ua kūʻēʻē ʻia kēia papahana, a ua haʻalele ʻo ia i kona noho ma ke pākaukau kōmike, a laila, ma o kona kū ʻana ma koʻu ʻaoʻao a me kona hāpai ʻana aʻe i kona poʻo, ua ʻōlelo akula ʻo ia e pili ana i kona lāhui, i ko lākou wiwoʻole a me ko lākou hanohano hiwahiwa,” wahi a Curry.

“Ua noi akula ʻo ia i kā ʻāpono ʻia ʻana aku o ka pila e hoʻoponopono ʻia ai ka hana ʻino i loko nō o ka hala loa ʻana o ka wā. ʻAkahi nō wau a lohe i kahi kāne e ʻōlelo aku ana pēlā me ka walohia a me ka ʻoiaʻiʻo. Ma ka panina o kona noi, ua ʻāpono ʻokoʻa pū akula ke kōmike i ka papahana.”

Ua makemake akula ʻo Kūhiō e haʻalele iā Wakinekona no ka hana ʻana ma Hawaiʻi e hoʻokumu pono ʻia ai ka polokalamu, akā ua make ihola naʻe ʻo ia i ka pilikia puʻuwai i ka piha ʻana o ka makahiki 50 iā ia. ʻO ka polokalamu, ʻo ia ke mālama ʻia ma lalo o DHHL, he mau pilikia kona ma ka hala ʻana o nā makahiki, e laʻa ka papa inoa e kali ana no nā wahi home.

Akā, ua kōkua naʻe ia i nā Kānaka Maoli he mau ʻumi kaukani i ko lākou hoʻokumu ʻana iā lākou ma nā ʻāina i hoʻolimalima ʻia a e hoʻopaʻa i kahi hehi kālā ma ka paeʻāina i loko nō o ka piʻi ʻana aʻe o ke kūʻai home.

No laila, e hoʻohanohano mau ʻia ko Kūhiō inoa ma loko o ke kaiāulu Hawaiʻi me ke kuhi ʻana iā ia a me kāna mau hana ma ko lākou ʻōlelo hōʻike ʻana ma ka ʻAhaʻōlelo.

Akā nō naʻe, ʻaʻole na ka mokuʻāina ka ʻāpono hope loa. ʻOiai ua hoʻokumu ʻia ka Hawaiian Homes Commission Act e ke kānāwai pekelala, he pono ka ʻāpono ʻana o ka U.S. Department of the Interior i ka hoʻololi ʻana, a he pono ka ʻāpono ʻana a ka ʻAhaʻōlelo ʻAmelika i ke kānāwai e hōʻoia ʻia ai ka hana mokuʻāina.

Ma kahi o ke kāpala laholio ʻia ʻana no ka ʻāpono koke ʻana aku i kahi polokalamu i koʻikoʻi loa iā Hawaiʻi, ua pupū ka hana.

Ua hōʻāhewa ke keʻena ʻo the Interior Department i kahi pilikia ma ka hana hoʻopihapiha palapala. Wahi a kahi ʻōlelo iā Civil Beat, ua ʻōlelo akula ke keʻena, ma ko ke keʻena wā e alakaʻi ʻia ai e ko Pelekikena Donald Trump Interior Secretary ʻo Ryan Zinke, ua hoʻouna ʻia akula kahi papa nīnau hahai e pili ana i ka hana i nā luna mokuʻāina ma Pepeluali ma ka makahiki 2018, akā ʻaʻole lākou i pane ʻia.

“Ke kali mai nei mākou i ko ka Mokuʻāina pane,” wahi a ka Interior Department e alakaʻi ʻia nei e ko Biden Interior Secretary ʻo Deb Haaland, ʻo ia he ʻōiwi ʻAmelika e kapa aku iā ia iho he Mekiko Hou hanauna kanakolukūmālima.

I kona nīnau ʻia ʻana e pili ana i ke keʻena mokuʻāina hea i noi ʻia akula, ua ‘ōlelo akula ka ʻelele wahine, ʻo ia ihola kāna e ʻike ai e pili ana i ka hana, akā e nānā ana nō ke keʻena i ka palapala ke loaʻa iā lākou ka ʻikepili.

Ua like nō a like ka ʻeleu ʻole o ko Hawaiʻi ʻAhaʻōlelo, wahi a Decoite, ʻo ia ka mea nānā i hāpai i ka pila ma ka makahiki 2017. Ua wehewehe akula ʻo ia i ka hoihoi ʻole o ka ʻahaʻōlelo i ka hoʻoponopono ʻana ma ka pae pekelala pēnei, “he mea kaumaha a he hoʻoukiuki nui loa.”

Ua ʻōlelo akula ʻo ia, ma ka hala ʻana aku o nā makahiki, ua hōʻike pinepine ʻia ka pilikia i nā limahana o nā lālā ʻahaʻōlelo like ʻole, e laʻa nā Kenekoa ʻo Brian Schatz lāua ʻo Mazie Hirono, akā ua hōʻole pū lāua e hoʻoholo i ka hana. Ua ʻōlelo akula kēlā Lunamakaʻāinana aku nei ʻo Tulsi Gabbard, “e nānā aku ʻo ia i kēlā, akā ʻaʻohe holomua iki; ʻaʻole nō ia i hoʻolauna ʻia,” wahi Decoite ma kahi nīnauele kelepona ma ka Pōʻalima.

“No kekahi kumu i ʻike ʻole ʻia, ʻaʻohe kanaka e hōʻeu a hoʻoholomua i kēia,” wahi āna.

ʻAuana Nā ʻOhana

ʻO nā ʻohana he 39,000 e hoʻolimalima ana i nā home a me nā ʻāina ma o ka polokalamu DHHL — ʻo ia hoʻi nā kānaka he 10,000 i loaʻa kahi home iā lākou a me nā 29,000 e kali ana ma ka papa inoa — ua hoʻopaʻa ʻino ʻia lākou e nānā mai kahi mamao loa me ka ʻauana ʻana aʻe i ka wā e hoʻoholo ʻia ai ka hoʻololi ʻana. Hiki paha i kahi hala ʻana ma ka ʻohana ma mua o ka hoʻololi maoli ʻana ke hoʻopilikia i ka ili ʻana o kahi hulu moʻopuna hapawalu Hawaiʻi i ka ʻāina.

ʻO Robin Puanani Danner no Kauaʻi, ʻo ia kai ʻōlelo hōʻike i kona kākoʻo i ka pila ma ka makahiki 2017, aia ʻo ia ma ka papa inoa kali no kahi wahi home mālama ʻāina ma Anahola, a kaukaʻi ʻo ia i ka loaʻa ʻana o kēlā wahi iā ia. E hiki ana paha i kāna mau keiki ke ili i ua ʻāina nei ke hiki mai ka wā, no ka mea he hapahā Hawaiʻi lākou, akā ʻaʻole pēlā no kāna mau moʻopuna, a ʻo ia kahi mea e hopohopo ai kēia kanaka.

“He mea pili loa kēia iaʻu nei,” wahi a Danner, ʻo ia ka mea nānā e alakaʻi i ka hui ʻo Sovereign Council of Hawaiian Homesteads Association. “He mea pili loa kēia iā kākou he mau ʻumi kaukani.”

Ua pilikia pū hoʻi kēia iā Kukana Kama-Toth kekahi, ʻo ia he kumu a he mea hoʻouluulu, a ua noho kona ʻohana ma Waimānalo no nā hanauna he nui. Ua ili ʻo ia i kona home hoʻokahi ʻohana ma ka ʻāina hoʻokūʻonoʻono ma Waimānalo mai kona makuahine mai, a pēlā pū no kona makuahine a me kona mau mākua. Lana kona manaʻo, ma hope o kona hala ʻana, e hiki ana i kāna mau keiki a me kā lākou mau keiki ke ili maiā ia mai. He hapahā Hawaiʻi kāna mau keiki, akā ʻaʻole paha pēlā no kā lākou mau keiki.

“ʻAʻole hiki iā kākou ke alo aʻe i nā kānaka a kākou a me kā kākou mau keiki e aloha aku ai,” wahi āna.

No nā Kānaka Maoli e laʻa ʻo Danner lāua ʻo Kama-Toth, he nūhou maikaʻi ko ʻoneʻi e ʻālohilohi mai nei. ʻO Kahele, ʻo ia kai koho balota ʻia aku nei i ka ʻAhaʻōlelo ʻAmelika, ua hoʻolauna ʻo ia i ka hana ma Wakinekona ma Iulai, ma hope o ka hala ʻana o nā mahina he ʻeono ma hope o kona hoʻohiki ʻia ʻana i ke keʻena. Ua kapa ʻia ka hana ʻo The Prince Jonah Kuhio Kalanianaole Protecting Family Legacies Act, a e hoʻoneʻe ʻia ana kēia ma o ka ʻAhaʻōlelo ʻAmelika ma ka inoa ʻo Joint Resolution 55. Ua mālama ʻia kahi hālāwai hoʻolohe no ka pili ma ka lā 5 o ʻOkakopa.

Ua hōʻiliʻili maila ʻo Kahele i 16 mau mea hāpai pila, e laʻa ka Lunamakaʻāinana ʻo Ed Case, a kākoʻo nui hoʻi ʻo ia i ka pila. ʻO Kahele, ʻo ia ka lunamakaʻāinana kūlana haʻahaʻa, ua holomua pono ʻo ia i ka hōʻumeʻume ʻana i ke kākoʻo mai nā hui politika ʻelua. ʻEono ona mea hāpai pila Lepupalika, e laʻa nā Lunamakaʻāinana ʻo David Joyce no Ohaio, Doug LaMalfa no Kaleponi, a me Tom Cole lāua ʻo Markwayne Mullion no Oklahoma.

ʻO Don Young, ʻo ia ka lunamakaʻāinana oʻo Lepupalika no ʻĀlaka, ua ʻōlelo akula ʻo ia i kona ʻoliʻoli ma kona hāpai pū ʻana i nei pila.

“Nui loa koʻu kākoʻo ʻana iā Hawaiʻi a me nā Kānaka Maoli,” wahi a Young ma kahi ʻōlelo kākau. “Ua nui kaʻu hana ma ka ʻAhaʻōlelo ʻAmelika e kākoʻo a e paipai i ko mākou kaiāulu ʻōiwi ʻĀlaka, a ua like nō ko lākou mau pahuhopu he nui me ko nā Kānaka Maoli.”

Ua hoʻomau ʻo ia, wahi a ka maka, “he liʻiliʻi paha ka hoʻololi kānāwai,” akā, i loko nō o ka hoʻololi ʻana i ke koina hoʻoilina mai ka hapahā a i ka hapakanakolukūmālua, e nui aʻe ana ka hopena no “nā hanauna o nā Kānaka Maoli e hiki mai ana.”

Ua ʻōlelo akula ʻo ia, lana kona manaʻo i ka ʻāpono ʻia ʻana e kēia ʻAhaʻōlelo ʻAmelika, a ua hoʻohiki ʻo ia “e hoʻomau i kāna hana pū ʻana me nā ʻelele Hawaiʻi e hoʻokō ʻia ai ka makemake.”

ʻO Danner, ʻo ia ka mea e hahai pono ana i ka hoʻohuli ʻana no nā makahiki he nui, ua ʻōlelo akula ʻo ia, nui kona ʻoliʻoli i ka holomua pono ʻana o Kahele.

“Hū aʻe ka hauʻoli,” wahi āna. “Nui ko mākou hauʻoli i ko Kai Kahele hoʻolauna ʻana ma hope pono o kona hoʻomaka ʻana,” a he lanakila nui kēia no kahi kāne āna i kapa aku ai “he Lunamakaʻāinana ʻakahiakahi.”

E Hoʻopau I Ka Hana

Akā, ʻaʻohe mea maʻalahi ma Wakinekona. He pono ko Kahele i pila kōkoʻolua ma ka ʻaoʻao Kenekoa, akā ua hōʻole kona mau hoa hana no Hawaiʻi e hoʻolauna i pila i kohu like.

Ma kahi mau ʻōlelo kūʻokoʻa, ua ʻōlelo akula ʻo Schatz lāua ʻo Hirono, he keu ʻo Wakinekona a ka ʻinoʻino ma kahi politika no ka hoʻāʻo ʻana i ka hana, akā mau nō ko lāua kākoʻo laulā ʻana i nā polokalamu Hawaiʻi.

Ua ʻōlelo akula ʻo Hirono, i loko nō o kona kākoʻo ʻana i ka pila mokuʻāina, “he kūʻēʻē kahiko nui ko ka ʻaoʻao Lepupalika i ke kākoʻo ʻana i nā polokalamu Hawaiʻi.”

“Koi ʻia 1o mau balota mai nā Kenekoa Lepupalika no kahi pila kū hoʻokahi e ʻāpono ʻia ai nā hoʻololi i ka HHCA, a ʻaʻole nō lākou e hana aku pēlā,” wahi āna.

ʻO Schatz, ʻo ia ke alakaʻi i ka Senate Indian Affairs Committee, pēlā pū kona noʻonoʻo ʻana no ka hoʻoponopono ʻana i ka pilikia nui koko, ʻo ke eo wale nō ka hopena.

“Mai kinohi mai o koʻu noho ʻana ma ka ʻAha Kenekoa, ua mau nō koʻu kākoʻo ʻana i ka hana a ka mokuʻāina e hoʻololi aku ai i ka Hawaiian Homes Commission Act a e hoʻohaʻahaʻa i ke kulekele nui koko e hoʻonui aʻe ai ka hiki o nā Kānaka Maoli ke lilo i kanaka noho home kūʻonoʻono,” wahi āna. “I loko nō o koʻu kākoʻo nui ʻana i kēia hoʻololi kulekele, ua mōakāka ke alahele paʻakikī nona ma ka ʻAha Kenekoa, ʻo ia kahi a nā Lepupalika e ālai mau ai i kā mākou hana ma o nā haʻi ʻōlelo hoʻopau manawa. He ʻoiaʻiʻo paʻakikī nō ia.”

He hoʻohoka ko lāua kūlana iā Decoite. Ua ʻōlelo akula ʻo ia, paʻa kona manaʻo i ke koʻikoʻi o ka hoʻāʻo ʻana ma waho o hoʻopaʻa ʻana i ka lanakila, a ʻiʻini kēia i ka hana pū ʻana a Schatz lāua ʻo Hirono me ke koena o ko Hawaiʻi mau ʻelele e hoʻoholomua i kēia hana. He ʻiʻini hoʻi kona e ʻike i ko lāua hoʻāʻo nui ʻana e kīkoʻo i ka ʻaoʻao ʻē aʻe o ke alakaha.

“Inā ʻaʻohe hoʻāʻo, ʻaʻohe ʻike. ʻAʻole i kana mai ke koʻikoʻi o kēia i nā Kānaka Maoli,” wahi āna. “Noʻonoʻo nō kēia, e aho kēia pilikia e noho ma ke poʻo o ka papahelu no kahi kanaka kau kānāwai e hana aku ana no Hawaiʻi.”