Kā ka luna hoʻoponopono nota: Unuhi ʻia na N. Haʻalilio Solomon. Click here to read this article in English. 

Ma Hawaiʻi nei, ʻo nā poʻe o nā pae moku Pākīpika ka nui hewahewa o ka loaʻa a me ka make hoʻi i ka maʻi coronavirus, aia hoʻi, he maopopo ʻole hoʻi ka nui o lākou i ʻō ʻia i ka lāʻau koʻokoʻo.

Ma ka helu ʻana hoʻi, ʻaʻole hoʻolana puʻuwai: ke helu pū ʻia me nā kānaka maoli Hawaiʻi, ʻānō, he 8.8% wale nō o ke kaiāulu kai ʻō ʻia i ka lāʻau koʻokoʻo hoʻokahi nō, eia naʻe, no lākou ke 41% o nā maʻi a puni ka mokuʻāina i kēia manawa.

Ua hoʻolaha mai ke Keʻena Ola o Hawaiʻi i ka Pōʻalua nei i ke ʻano e pili mai ai nā helu me nā lāhui like ʻole i loaʻa ka lāʻau koʻokoʻo, a me kekahi palapala hōʻikeʻike no nā pono hoʻokaulike hewa i ka wā o Hawaiʻi e ʻalo nei i ka maʻi ahulau coronavirus. Ua hōʻikeʻike ʻia aʻela ia mau ʻikepili helu ma kekahi ʻaha kuahaua he hoʻokahi pule ma hope mai o ka hoʻohalahala ʻana a kekahi mau alakaʻi kaiāulu i ka mokuʻāina no kona mili ʻapa ʻana ma ka hoʻolaha ʻana mai i ke ʻano i pili ai ka nui o ka lāʻau koʻokoʻo me nā lāhui.

Hōʻoia ʻia ma ka ʻimi noiʻi ʻana, ʻo nā kānaka i kuhi iā lākou iho he haole a he ʻĀsia paha, ʻo lākou nō ka poʻe i ʻō ʻia i ka lāʻau koʻokoʻo i kēia manawa ma mua hoʻi o nā Hawaiʻi maoli, nā poʻe Pākīpika, a me nā poʻe Pāʻele.

He hapahā o ko Hawaiʻi mau poʻe ʻĀsia kai ʻō ʻē ʻia i ka lāʻau koʻokoʻo, pēlā pū me ka 19.2% o ko Hawaiʻi poʻe haole. He 6.4% wale nō o ko Hawaiʻi mau poʻe Pāʻele kai hoʻomaka i ka ʻō ʻia ʻana i ka lāʻau, wahi a ka ʻikepili hou o ko ka mokuʻāina dashboard.

ʻO nā poʻe Pākīkipa Hawaiʻi ʻole, a me nā poʻe Pilipino, nui kapakani ka piʻi ʻana o nā mea maʻi COVID-19 ma waena o lākou.

He 7.5% a ʻoi aku paha o ka heluna kanaka Pākīpika ma Hawaiʻi nei kai loaʻa i ka maʻi COVID-19 i ka wā i helu ʻia ai i ka lā 31 o Ianuali nei, wahi a ke Keʻena Ola i hoʻopuka ai ma kāna palapala hōʻikeʻike no ke kaulike COVID-19 i ka Pōʻalua nei i hala.

ʻO ka nāwaliwali e ahu aʻe ana, “he pāhā hoʻi ma mua o ka poʻe iho i hoʻopilikia ʻino ʻia (ka poʻe Pilipino) a he pā ʻumikūmālua ma mua o ka poʻe ʻuʻuku loa o ka hoʻopilikia ʻia (ka poʻe Kepanī),” wahi a ka palapala. Ua hōʻike ka palapala he 1.7% o ke kaiāulu Pilipino kai pilikia i ka maʻi.

ʻAʻole i loaʻa i ka mokuʻāina nā ʻikepili i hoʻokaʻawale ʻia nāna e hoʻokāʻokoʻa ana i nā kānaka maoli Hawaiʻi mai a me nā poʻe Pākīpika aku, i nā Pilipino mai hoʻi me nā poʻe ʻĀsia aku.

ʻO ko ka mokuʻāina mea akamai loa i ka maʻi ahulau, ʻo Sarah Kemble, ua ʻōlelo akula i nā mea hoʻolaha nūhou i ka Poʻalua nei, ke manaʻolana nei nō ia i ka hiki ke hoʻolaha aku i ia mau ʻano ʻikepili i loko o nā pule e hiki nei.

Ua noi ka mokuʻāina e hōʻiliʻili nā Centers for Disease Control and Prevention i kēia mau ʻikepili liʻiliʻi e pili ana i nā lāhui a me ke koko o ke kanaka ma loko o ka ʻōnaehana hoʻolaukaʻi ʻikepili pekelala, a ʻo ka ʻae ʻana maila nō ia o nā luna pekelala e hana pēlā, wahi āna i ʻōlelo ai.

ʻO Hawaiʻi ka mokuʻāina hoʻokahi nāna e hoʻokaʻawale i nā Hawaiʻi, ʻaʻole e helu pū ʻia me nā poʻe o nā pae moku Pākīpika ʻē aʻe i ka wā e helu ai i nā maʻi COVID-19.

Hōʻike ʻia ma ko ka ʻahahui palapala hōʻikeʻike kaulike hou, inā hoʻololiloli ʻia ma ka makahiki o ke kanaka, no nā poʻe Pākīpika, ʻaʻole hoʻi ʻo nā Hawaiʻi, he 319.6 o nā kānaka he 100,000 ma Hawaiʻi nei ka nui o nā kānaka make, ʻo ia ʻano helu, he pāwalu kona nui ma mua o nā lāhui a kaiāulu ʻē aʻe, a he pā ʻumikūmāhā ma mua o ka ʻawelika o ka mokuʻāina.

Wahi a ka palapala hōʻikeʻike, a hiki aku i Ianuali, ʻo ka nui o ka make o ka lāhui aupuni ʻAmelika, aia ma kahi o 153 make o nā kānaka he 100,000. He emi loa ka nui o ka make ma Hawaiʻi nei ma lalo o ko ʻAmelika, he 22 make o nā 100,000 kānaka, he ʻokoʻa ʻiʻo loa ka nui o ka poʻe Pākīpika Hawaiʻi ʻole.

“Inā hoʻohālikelike ʻia me nā wahi ʻē aʻe o kēia ʻāina aupuni, no nā poʻe Pākīpika ma Hawaiʻi nei ka pipiʻi loa o ka make ʻana a puni kēia ʻāina,” i hōʻike ai ka palapala hōʻikeʻike.

Nā Ālaina E Loaʻa ʻOle Ai Ka Lāʻau Koʻokoʻo

Ua ʻōlelo mai ka mea akamai loa i ka maʻi ahulau e kūikawā nei no ka mokuʻāina, ʻo Sarah Kemble, ʻaʻole i mahuʻi mua ʻia ka nele i ka lāʻau koʻokoʻo ʻole o nā poʻe ʻōiwi ma Hawaiʻi a me nā poʻe Pākīpika ʻē aʻe e noho nei ma kēia mokuʻāina.

I Nowemapa nei i hala, na kekahi palapala ana manaʻo o ke Kulanui o Hawaiʻi i hōʻike mai he 29% wale nō o nā kānaka maoli i hāmama ka naʻau i ka ʻō ʻia i ka lāʻau, i hoʻohālike ʻia me ke 44% o nā kamaʻāina a pau o kēia mokuʻāina. ʻO ka maʻa loa ʻole i ka ʻōlelo Haole a me ka lolo uila hoʻi kekahi mau ālaina no kekahi mau poʻe Pākīpika.

Eia naʻe, wahi a kekahi poʻe paipai, kamaʻāina lākou i nā poʻe he nui ma nā kaiāulu Hawaiʻi maoli, poʻe Pākīpika, a Pilipino hoʻi, e hoihoi ana i ka ʻō ʻia i ka lāʻau, ʻaʻole naʻe lākou ʻo ka poʻe kohu loa i kēia manawa no ia mea.

Ua hoʻokumu ka mokuʻāina i mau ʻāuna kanaka i koʻikoʻi e loaʻa ai ka lāʻau koʻokoʻo iā lākou me ke kūlia nui ʻana e emi loa ka make ʻana me ka mālama ʻana i ka holo pono o ka nohona e like me nā kumu alakaʻi pekelala, ma ia ʻano naʻe, ua hoʻokau ka mokuʻāina i mau ālaina e loaʻa koke ʻole ai ka lāʻau koʻokoʻo i nā kaiāulu Pākīpika.

ʻO nā mea e lawelawe ana i nā ʻoihana mālama kanaka nā mea i ʻō mua ʻia i ka lāʻau, a he emi ka poʻe Hawaiʻi maoli a me nā poʻe Pākīpika ma ia mau ʻoihana, wahi a Kemble.

ʻO ka hoʻokālele nui ʻana e loaʻa mua ka lāʻau i ka poʻe kūpuna i piha ʻē ka makahiki 75 a ʻoi, ʻo ia kekahi mea i kaupalena ʻia ai ka noa o ka lāʻau i nā kānaka maoli a me ka poʻe Pākīpika i pōkole o ke ola ʻana mahuʻi ʻia ma mua o nā kaiāulu ʻē aʻe, wahi a Kemble. ʻO ka wā i hoʻohaʻahaʻa ʻia mai ai ka makahiki e loaʻa ai ka lāʻau e Hawaiʻi nei, ʻo kēia pule nō.

Wahi a Kim Birnie, ka waha ʻōlelo no Papa Ola Lōkahi, ma kahi o 76 makahiki ka lōʻihi ʻawelika o ke ola ʻana o ke kanaka maoli ma Hawaiʻi nei, a he 73 makahiki ka lōʻihi ʻawelika no ke kāne Hawaiʻi.

Ua hōʻike mai kekahi palapala ʻimi ʻike ʻo ka lōʻihi ʻawelika o ke ola ʻana ma Hawaiʻi nei, he 82 makahiki, a ola nō ka poʻe haole a hiki i ka makahiki 80; ola nā Pilipino me nā Kepanī a hiki i ka makahiki 84; ola nā Pākē a hiki i ka makahiki 87, pēlā ka ʻawelika.

“ʻO ia ālaina kekahi mea e mau ai ka hoʻokae ʻili i hoʻokumu ʻia ma loko lilo o ka ʻōnaehana, no ka mea, ua kau ʻia ma ka makahiki 75,” wahi a Birnie i pane ai, me ka ʻōlelo pū no kona hauʻoli i ka hiki i nā kānaka makahiki 65 a ʻoi ke loaʻa ka lāʻau koʻokoʻo.

ʻO nā pono hoʻokau hewa e pili ana i ka poʻe i loaʻa ka lāʻau koʻokoʻo ke hoʻokaʻawale ʻia ma ka lāhui o ke kanaka, he loli loa nō i ka wā e ana pū ʻia ai kona makahiki. He ʻewalu pākēneka o nā Hawaiʻi a poʻe Pākīpika ʻē aʻe paha 70 makahiki a ʻoi kai ʻō ʻia i ka lāʻau koʻokoʻo, a ʻo lākou ka 11% o ka heluna kanaka kupuna 70 makahiki a ʻoi ma Hawaiʻi nei, wahi a ka ʻikepili o ko ka mokuʻāina dashboard.

ʻO ko Hawaiʻi mau poʻe kūpuna 70 makahiki a ʻoi, he 63% o lākou he poʻe ʻĀsia nō, a he 59% o nā kānaka ʻĀsia 70 makahiki a ʻoi ma Hawaiʻi nei kai loaʻa ka lāʻau koʻokoʻo.

I ia manawa hoʻokahi, ʻo ka nui o ka poʻe haole 70 makahiki a ʻoi, he 32% o lākou kai ʻō ʻia i ka lāʻau, eia naʻe, ma lalo o ka hapahā ko lākou nui o ko ka mokuʻāina heluna kanaka kupuna 70 makahiki a ʻoi.

ʻAʻole i like me kekahi mau mokuʻāina ʻē aʻe, ʻaʻole i koikoi loa mai ʻo Hawaiʻi e loaʻa ka lāʻau koʻokoʻo i nā kaiāulu ʻōiwi a ʻāuna kanaka paha e like me nā poʻe Pākīpika, no lākou naʻe ka nui ʻino o ka hōlapu ʻana aʻe o ka maʻi ma waena iho o lākou ma ʻaneʻi nei.

Ua ʻike kekahi mau luna mokuʻāina, ua loaʻa i kekahi mau hale kākoʻo ola ma nā kaiāulu ma Hawaiʻi nei nā lāʻau koʻokoʻo i uku pekelala ʻia, a ua ʻae ʻia nō lākou e hoʻō i kekahi mau mea maʻi no nā kaiāulu i nele i ka pōmaikaʻi ʻole, i loko naʻe o ko lākou kohu ʻole e like me nā koina makahiki a ʻoihana i kau ʻia e ka mokuʻāina.

ʻO Chantelle Matagi, ʻo ia ke alakaʻi no ko ke Keʻena Ola hui hoʻokolokolo mea maʻi no ka poʻe Pākīpika, ua ʻōlelo mai ia no ka hai ʻana o ka mokuʻāina i mau limahana i maʻa i ka ʻōlelo ʻana i nā ʻōlelo Pākīpika a Pilipino, me ke kākoʻo ʻana i nā papahana kaiāulu. ʻO ia iho nō hoʻi, he hapa-Sāmoa ʻo ia.

“Ma kahi o ka hoʻokau ʻana i ke kaumaha o ka pakele ʻana i ka maʻi ahulau ma luna o nā kaiāulu,” e ʻōlelo ana ʻo ia, “he hōʻāmana kēia mau papahana iā lākou.”

ʻO Nā Pono Hoʻokau Hewa ʻIa No Nā Poʻe Pākīpika

Ua hōʻike ʻia ma ka palapala hōʻikeʻike hou o ka mokuʻāina, i waena iho hoʻi o ke kaiāulu Pākīpika, ʻaʻole i like nā hopena o ka maʻi ahulau. ʻO ka nui o nā make i ka maʻi COVID-19 ma waena o nā poʻe Pākīpika, no ka poʻe Maikonekia ka heluna i piʻi aʻe ma luna o ka hapalua o ia nui; no ka poʻe Sāmoa kekahi hapahā, a no ka poʻe Mākala ke koena.

Ma luna o 1,200 poʻe Sāmoa ma Hawaiʻi nei, ma luna o 1,000 poʻe Kiuka, a ma luna o 900 poʻe Mākala ka poʻe i loaʻa i ka maʻi COVID-19. No 27% o nā maʻi COVID-19, ua nele hoʻi i ka ʻikepili ʻole no ka lāhui o ke kanaka maʻi.

Kālele ʻia ma ia palapala hōʻikeʻike, e hōlapu aʻe ana ka maʻi ahulau e like me nā pono ʻimi ola hoʻokau hewa ʻia, e like me ka piʻi ʻana o nā maʻi make ma waena o nā Hawaiʻi maoli, nā poʻe Pākīpika, me nā poʻe Pilipino, ke hoʻohālike ʻia me nā lāhui ʻē aʻe ma ka mokuʻāina.

Ua hōʻike ʻia e ka palapala hōʻikeʻike, he 30% o nā poʻe Pākīpika Hawaiʻi ʻole ke nele nei i ka loaʻa ʻole o ke kauka ma Hawaiʻi nei, pēlā nō e nele nei he 10% o nā kānaka maoli me nā Pilipino. Ua hōʻike pū ʻia, he 30% o nā Hawaiʻi maoli a me nā poʻe Pākīpika ʻē aʻe, he ʻinikua ʻole a he nele paha i ka lawa ʻole o ka ʻinikua.

Ua helu ʻia mai e ka palapala hōʻike he mau papahana kū i ke kaiāulu he nui, na lākou e hoʻopakele mai ana i ka maʻi ahulau, a ua kuhi pū ʻia “nā huliāmahi ʻana a me nā hoʻopukapuka nui hoʻi no nā kaiāulu a puni kēia pae moku, ʻo ka hapa nui o nā hoʻokupu ʻana maiā lākou mai, ua hāʻawi ʻia i loko o ka ʻuʻuku o ko lākou kumu waiwai.”

“ʻO ka hoʻopukapuka hou ʻana i ia mau kaiāulu hoʻopilikia ʻia, ʻo ia ka pono, i mea hoʻi e hoʻokahuli ai i ke ʻano o kēia maʻi ahulau, a me ka hoʻokūpaʻa ʻana i hiki ke ʻalo aku i nā ʻīnea ma kēia mua aku a me nā pōpilikia e hekau mai nei,” i ʻōlelo hope ai ka palapala hōʻikeʻike.

ʻO nā hana e paipai ʻia nei, ʻo ia hoʻi ke koikoi ʻana no ka hōʻiliʻili ʻia o nā ʻikepili i hoʻokaukahi ʻia; ʻo ka paipai ʻana i ke alu like pū me nā papahana kaiāulu; me ka hoʻonui ʻana i ke ʻano e ʻike ʻia ai nā kaiāulu i poina ʻia ma ka ʻaoʻao i ka wā i hala ma nā ʻoihana aupuni alakaʻi, me nā kōmike, hui lawelawe hana, a hālāwai hoʻokō hana nō hoʻi kekahi.”

E kaomi ma ʻaneʻi e heluhelu piha ai i ka palapala hōʻikeʻike.