Kā ka luna hoʻoponopono nota: Unuhi ʻia na Ākea Kahikina. Click here to read this article in English. 

Ua piha ka makahiki ʻumikūmāhiku iā Kealohi Minami ma kona wā i komo mua ai i ka hale o kona kupunakāne ma Lāhainā. 

Ua hānau a hānai ʻia ʻo Minami ma Kaleponi, a ua lohe pinepine ʻo ia i nā moʻolelo e pili ana i kēia home kaulana a kona kupunakāne i hānai ʻia ai, me kona lānai puni hale, nā noho paipai, a me ka ʻīpuka nui e kono ʻoluʻolu mai ana. 

Ua lohe pinepine pū hoʻi ʻo ia i nā moʻolelo e pili ana i ka nalowale ʻana o ka hale ma muli o ka pilikia kālā o ka ʻohana. I mea e lawa ai ke kālā, ua hoʻokomo kona kupunakāne i ka pūʻali koa ʻAmelika a neʻe ʻo ia i ʻAmelika, a ʻo ka hoʻomaka akula nō ia i ka noho ʻāina ʻē ʻana no kāna mau mamo e noho ma waho aku o Hawaiʻi. 

I kekahi o nā makahiki a lākou e huakaʻi ai i Hawaiʻi, ua lawe mai kona makuakāne i ka hale a ua noi ʻo ia i nā kānaka e noho ana ma loko inā hiki iā lāua ke komo i loko. Ua ʻeha nō ka hele wāwae ʻana a puni ka hale a me ka ʻike ʻana i nā mea hou a lākou i hana aku ai i ka hale. 

Ua haʻi mai ʻo Minami iaʻu e pili ana i kēlā ʻeha nui o ka nalowale ʻana i loko ona — ka lilo ʻana o ka hale ʻohana, a me ka nalowale pū hoʻi ʻana i ka pilina i kona kulāiwi — ma kēlā ʻAukake aku nei iā luna o Mauna Kea no kekahi māhele o ka papahana kākau ʻatikala no Civil Beat.

“He kaumaha nui a he ʻeha nui ko ke kūkākūkā e pili ana i ka home. No koʻu kupunakāne ma hope o kona haʻalele ʻana, ua kaha ʻia kekahi laina e kaʻawale ai ʻo ia a me kona moʻomeheu,” wahi a Minami.

Ua pā a hea ʻia ko Minami naʻau e komo i ke kūʻē ʻana i ke kūkulu ʻia ʻana o ka Thirty Meter Telescope, akā ua ʻike pū hoʻi ʻo ia i ka manawa kūpono e hoʻoluʻuluʻu ʻia ana ʻo ia i kona moʻomeheu a e hoʻōla hou i kona pilina iā Hawaiʻi. 

Aia ana wau ma Mauna Kea e nīnau aku i nā Hawaiʻi e pili ana i ko lākou hoʻomaopopo ʻana iā lākou iho a me nā mea e Hawaiʻi ai ka Hawaiʻi — ma Hawaiʻi a ma ʻō aku. 

Ke noho nei ma kahi o ka hapalua o ka lāhui Hawaiʻi ma waho aku o Hawaiʻi nei. Ua makemake mākou e kūkākūkā me nā poʻe a e hoʻomaopopo i nā kumu o ko lākou haʻalele ʻana, inā e hoʻi ana lākou i ʻaneʻi, a pehea lākou e ʻauʻa aku ai i ko lākou moʻomeheu ma ʻō aku. 

Ma o ka hala ʻana o hoʻokahi makahiki a me ke kākau ʻana no ko Civil Beat podcast ʻo Offshore, ua kūkākūkā mākou me nā kānaka mai Kaleponi a i Nūioka. Ua hālāwai mākou no ke kūkā kamaʻilio ʻana i kēlā me kēia pule me nā poʻe a puni ka honua, e laʻa me Finland, a ua aʻo mākou, ua like ka pilikia o ka Hawaiʻi i ke ʻano a lākou e ʻike ai iā lākou iho. 

He nui nā Hawaiʻi a mākou i kūkākūkā aku ai — ma nā ʻāina ʻē a me nei pae ʻāina — a loaʻa iā lākou ka huakaʻi ʻeha like no ke aʻo ʻana i nā mea e Hawaiʻi ai lākou iho. He mau nīnau he nui kā lākou e pili ana i ko lākou Hawaiʻi ʻana a me ka moʻomeheu, a ʻaʻole i kūkā nui ʻia kēia mau mea. 

“Manaʻo wau, ke hele aku nei kākou i ko kākou huakaʻi ponoʻī, a e ʻimi ana i kahi no kākou e kū pono aku ai,” wahi a Minami.

Ua hoʻomaka wau e hana ma kēia kau no Offshore no ka mea, he nui kaʻu mau nīnau e pili ana i ka poʻe e haʻalele ana iā Hawaiʻi. Pehea ana ka hiʻona o kuʻu kaiāulu i koʻu wā e kupuna ana? I hea ana kēia mau Hawaiʻi, a pehea lākou e ʻauʻa aku ai i ko lākou moʻomeheu ma kahi a lākou e noho ai?

Ua hoʻomohala kēia mau nīnau i kumuhana nui no kēia kau ma ka launa pū ʻana i nā poʻe ʻē aʻe he nui e nūnēnūnē like ai i ko lākou Hawaiʻi ʻana ponoʻī. Ua ʻupu aʻela ka nīnau i loko oʻu, inā ua lawa koʻu Hawaiʻi ʻana, a ʻupu pū hoʻi ka makemake e hoʻomaopopo inā pēlā ko loko o nā Hawaiʻi ʻē aʻe. 

He hoʻopuka kikohoʻe au ma Civil Beat. Kākoʻo pinepine wau i nā mea kākau me ko lākou mau moʻolelo ponoʻī ma o ka paʻi kiʻi a me ka paʻi wikiō. Akā, no kēia kau naʻe, ua komo au i ke kūlana kākau nūpepa no ka mea ua pili loa kēia kumuhana iaʻu nei. 

Ua hāʻawi ka mālama ʻana iā Offshore i ka manawa noʻu e huli aku ai i koʻu pilina i ka moʻomeheu Hawaiʻi a me nā mea e Hawaiʻi ai wau. ʻO nā huaʻōlelo ʻo kuleana, naʻau, a me kulāiwi, e ʻauana aʻe ana lākou i loko oʻu, a ua hoʻomanaʻo kēia iaʻu i ko mākou pilina iā Hawaiʻi ma ke ʻano he kulāiwi a me ka mole o ko kākou moʻomeheu a me ka nohona. 

Me ka hānau ʻia ʻana ma Hawaiʻi a me ka hānai ʻia ʻana ma ka ʻāina hoʻokūʻonoʻono Hawaiʻi, a me ka hele ʻana hoʻi i kula kaiapuni, ʻaʻole naʻe wau i kū haʻaheo i koʻu Hawaiʻi ʻana. Ua manaʻo mau kēia, ʻaʻole lawa koʻu ʻike. ʻAʻole like kēia me koʻu mau hoa hānau e hula a e hele i ke kula ʻo Kamehameha. ʻO ka ʻeha e pā ai ka naʻau i ka hoʻokaʻawale ʻia ʻana oʻu i ka moʻomeheu — ua nūnēnūnē wau inā pēlā ka ʻeha o haʻi a me nā mea a lākou e hana ai no ka hoʻonā ʻana. 

ʻAʻole nō wau i mākaukau i ka nui o nā kānaka e ʻalo pū nei i kēia ʻeha like. 

Ua laulā ākea — a paʻalula ʻole — ko mākou ʻikena i nā Kānaka ma nā ʻāina ʻē ma o ke anamanaʻo ma ke kahuapaʻa no Civil Beat. 

Ua pane nā kānaka he ʻelua haneli a emi aku — aia ka hapanui ma ke Kapakai Komohana o ʻAmelika, akā aia kekahi ma Konekikuka, Pololika, Kolea Hema, lāua ʻo Abu Dhabi. 

ʻO nā kumu o ko lākou haʻalele ʻana — a me nā kumu o ko lākou noho paʻa ʻana ma ʻō aku — ua ʻokoʻa nō ia. Ua haʻalele kekahi Hawaiʻi e hele kulanui, a ua lilo i lanakia pāka ma ʻOlekona a he paʻakikī kona e haʻalele i kahi i kiaʻi ʻia ma nā ʻano i ʻike ʻole ʻia ma Hawaiʻi. He mahiʻai e manaʻo ana, ʻaʻole ʻo ia e hoʻi hou ana ma muli o ka pipiʻi o ka ʻāina. He koa kahiko e aloha i kona kaiāulu a me ka nohona ma ʻAlikona.

Haʻi mai ka hapanui o ka poʻe, ua pili mākou i kaiāulu Hawaiʻi ma nā wahi a lākou e noho ai, a ua ʻimi a loaʻa nā alahele no ka hoʻomau ʻana i ko lākou moʻomeheu. 

Aia kekahi wahine i hoʻokumu i kekahi hui mele reggae ma Salinas, Kaleponi. He kāne ma Kololako e hoʻohana i kona kuleana mokulele e hoʻi home pinepine. He wahine e aʻo aku ana i kāna mau keiki i ka moʻolelo Hawaiʻi ma Wilikinia. 

He mea ia e paʻa ai ka naʻau ʻo ke aʻo ʻana mai i nā hana like ʻole a ka poʻe e hoʻopili ana. Akā, i ka māhuahua o ka nui o nā kānaka a mākou i kūkā ai, ua māhuahua pū hoʻi ka nui o ka pilikia ʻo ka lawa ʻole o ka Hawaiʻi ʻana, a he hilahila a he ʻeha ko kēia nīnau. 

Ua hānau ʻia ʻo Matthew Zwicker ma Hawaiʻi, akā ua hoʻoneʻe ʻo ia i Monekana ma ka piha ʻana o ka makahiki ʻumikūmākahi iā ia. Ma kekahi kauwela āna e kipa aku ana i kona kūlanakauhale home ʻo Kealakekua, ua hoʻomākeʻaka kona ʻanakē, ua hoʻohaole ʻia ʻo ia. 

“Ua hele koke a paʻa mau kēlā manawa i loko oʻu, a na kēlā mau manaʻo e hoʻopilikia i ke ʻano a kākou e ʻike aku ai iā kākou iho,” wahi āna. 

Ua hānau a hānai ʻia ʻo Eren Nalani Martin-Beat ma Kanekaka. Ke noho nei ʻo ia ma Las Vegas. I kona haʻi ʻana aku i kona Hawaiʻi ʻana iā haʻi, he huoi ko lākou ma muli o ke kea o kona ʻili. Ua kuhi pū hoʻi kona makuahine i ka haole ʻana o kona hiʻona. 

“Ua ʻeha ia iaʻu no ka mea, he makemake koʻu e kūlike. ʻAʻole hiki ke ʻalo aʻe koʻu hiʻona,” wahi āna. 

Ua hoʻāʻo ʻo Martin-Beat e aʻo i ka ʻōlelo Hawaiʻi a e komo i ke kaiāulu, no ka mea he makemake kona e hōʻoia i ka nui like o kona Hawaiʻi ʻana me ko haʻi. 

Ua hānai ʻia ʻo Kauʻi Baumhofer i ke kahua paʻa o ka Hawaiʻi ʻana ma kona wā e kamaliʻi ana ma ʻAiea. A ma kona wā e hele kula ana ma ʻAmelika, ua pilipaʻa mau nō ʻo ia i kona moʻomeheu a me kona ʻohana. Ma kona hoʻi ʻana naʻe i Hawaiʻi no ka hoʻomaka i kāna ʻoihana, ua haʻi kekahi mau Hawaiʻi ʻē aʻe, ua lōʻihi ʻino loa kona noho ʻole ʻana ma Hawaiʻi, a ua lilo kā ʻo ia i haole. 

“Ua hala kekahi mau makahiki e ʻimi hou ai koʻu haʻaheo i koʻu Hawaiʻi ʻana a me ke ʻano a koʻu makuahine i hānai mai ai iaʻu nei, i ke ʻano a koʻu mau kūpuna i hānai mai ai iaʻu nei,” wahi āna. 

Ke aʻo aku nei ʻo Baumhofer i ka Native Hawaiian and Indigenous Health and Healing ma ke Kulanui o Hawaiʻi ma Oʻahu Komohana. Ma kekahi o kāna mau papa, ua nīnau aku ʻo ia i kāna mau hāmana e pili ana i ko lākou Hawaiʻi ʻana, a ʻo kona pūʻiwa aʻela nō ia, no ka mea ua manaʻo like pū lākou i ka lawa ʻole o ko lākou Hawaiʻi ʻana ponoʻī. 

Me ka hele ʻana i mau kula kaiapuni a me ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana, ua kuhiʻo ia iā lākou, e paʻa ana nō ka haʻaheo i loko o lākou ma ka Hawaiʻi ʻana — kekahi mea āna i hoʻoulu aʻe ai ma kona hoʻi ʻana mai ke kulanui mai. I kēia manawa, ʻo ia ka pahuhopu o kona ola. 

“ʻO ke kākoʻo i nā haumāna e hoʻomaopopo i ko kākou nohona ma ke ʻano he poʻe ʻōiwi ma lalo o kekahi aupuni malihini, ma ko kākou kulāiwi, ʻo ia kekahi māhele o ka huakaʻi hoʻoponopono,” i ʻōlelo aku ai ʻo Baumhofer. 

ʻO Noenoe Silva, ʻo ia ka mea nāna e aʻo aku i ka politika ʻōiwi ma ke Kulanui o Hawaiʻi ma Mānoa, manaʻo ʻo ia, ua pili loa kēia e pā ai ka naʻau i ka hoʻokaʻawale ʻia ʻana i ka ʻōlelo. 

ʻO ka nalowale ʻana o ka ʻōlelo Hawaiʻi ma o nā hanauna o ka Hawaiʻi, wahi āna, he pōkā pahū e hoʻokaʻawale ai ka poʻe i ko lākou moʻomeheu, ka moʻolelo, a me ke ʻano a lākou e ʻike iā lākou iho. 

He keiki hānai ʻo ia no Kailua, a ua hoʻoneʻe ʻo ia i Kaleponi i kona wā e kamaliʻi ana, a ua noho loa ʻo ia ma ʻō aku. ʻAʻole ʻo ia i hoʻi i Hawaiʻi a aʻo i ka ʻōlelo Hawaiʻi a hiki i ka piha ʻana o nā makahiki kanakolu iā ia. I kēia wā ʻānō, he kanaka noiʻi ʻo ia i kaulana i kāna hana i ka ʻimi ʻana i nā palapala Kūʻē. 

“ʻO ka leʻa o koʻu ola, ʻo ia nō ke aʻo ʻana mai i ka ʻōlelo, ka heluhelu ʻana i ka ʻōlelo, ke aʻo ʻana aku i ka ʻōlelo, a me ka hiki ʻana ke kaʻana aku i kaʻu noiʻi me nā kānaka ʻē aʻe, a me ka hāʻawi ʻana aku i mea makepono i ko kākou ʻike e pili ana i ko kākou mau kūpuna,” wahi āna. 

Hoʻoulu ʻia ʻo Silva i kona ʻike ʻana i kāna mau haumāna e hoʻopili mai ana i ko lākou ʻōlelo. Haʻi aku ʻo ia i kāna mau haumāna, “mai nō a kali aku i ke kono ʻia ʻana mai.”

“E hele wale a komo a hana i kēlā mea, e laʻa ka ʻaʻa ʻana ma ka loko iʻa a me ka loʻi, ke komo ʻana i kekahi hālau no ke aʻo ʻana i ka hula,” i ʻī aku ai ʻo Silva. 

ʻO ko Silva moʻolelo o ke aʻo hou ʻana i kona ʻōlelo, ʻo ia kekahi o nā huakaʻi kupaianaha a mākou i hoʻolohe aku ai ma kēia kau. Ua ʻimi ka Hawaiʻi he nui i ko lākou mau alahele ponoʻī e Hawaiʻi ai lākou iho. 

Ua launa pū mākou me kekahi hui Hawaiʻi ma Las Vegas e aʻo mai ana i ka ʻōlelo — e ʻōlelo aku ana i ka ʻōlelo Hawaiʻi — kekahi i kekahi ma nā hale ʻaina kamaʻāina. Ua ʻimi kekahi mau Hawaiʻi ʻē aʻe a loaʻa ka pilina i ka moʻomeheu ma o ke komo ʻana i ka hālau hula. 

“ʻO ia kekahi o ka ironies ma ka noho ʻana i ʻaneʻi. Hiki iaʻu ke noho ma ke ʻano he kumu hula me nā mile he mau kaukani waena oʻu a me kuʻu home. E noho i nohona ʻoluʻolu a e hoʻomau i koʻu moʻomeheu, e haku a mālama i kaiāulu Hawaiʻi,” i ʻōlelo aku ai ʻo Patrick Makuakane, he haku hula a he kumu hula e noho nei ma Kapalakiko. 

Ua ʻōlelo o Minami, ua pā ka naʻau, a ua haʻi ua naʻau nei e hele i Mauna Kea. Ua hele mehameha ʻo ia, a ua hui pū ʻo kona kaikaina ʻo Kaylilani Minami ma hope. ʻAʻole naʻe lāua i makemake e haʻi aku, no Kaleponi mai lāua. 

“ʻO ia kekahi o nā mea, e aho e hoʻomaliu ʻole ʻia iā ʻoe iho, a he minamina nō ia, no ka mea he makemake kou e kūlike ana me kou kaiāulu, akā mau nō ke kū ʻana o ke ālaina ma laila,” wahi a Minami. 

Ma muli o kona kipa ʻana i Lāhainā a me ka mauna, ua ʻike ʻo ia i ke ʻano o ka noho ʻana ma Hawaiʻi ma ke ʻano he kamaʻāina ma kona kulāiwi. ʻO ke aʻo ʻana mai i nā hana Hawaiʻi a me ka huliāmahi ʻana o nā kānaka, ʻo ia nā mea e ʻolu ai a e paʻa ai kona naʻau i kona Hawaiʻi ʻana. 

“A ma kēia manawa nō wau e hoʻi aku ai,” i ‘olelo aku ai ʻo Minami. 

Iaʻu e hele ana i Mauna Kea, ua pīhoihoi wau i ko haʻi manaʻo e pili ana iaʻu ma ke ʻano he Hawaiʻi. Ma waho o kou manaʻo i nā ʻohe nānā, he Hawaiʻi nō nā kiaʻi e like me ka hiki ʻana, no ka mea, ua maopopo nō paha iā lākou ka moʻolelo, ka ʻōlelo, a i ʻole ka hula. 

Ma hope o nā kūkā kamaʻilio lahilahi he nui ma ka mauna, ua aʻo mai wau i ka nui o kākou e nūnēnūnē ana i ko kākou Hawaiʻi ʻana. Ua haku kākou i mau kūlana ponoʻī e ana ʻia ai ka Hawaiʻi ʻana, a inā ʻaʻole i kō ka makemake, he hilahila a he kānalua nui ko loko. 

Akā ua hoʻomaluhia ʻia wau i ke kūkā ʻana e pili ana i kēia mau pilikia o ka noʻonoʻo. 

I koʻu hoʻomaopopo ʻana i koʻu kū mehameha ʻole ʻana, ua ulu aʻe ka haʻaheo i loko oʻu i koʻu manaʻo o ka Hawaiʻi ʻana. Ua pā ka naʻau i ka ʻoluʻolu no koʻu ʻike ʻana iaʻu iho ma ke ʻano he Hawaiʻi ma muli o kēia mau hoʻopili ʻana, a he mea ʻole ka noʻonoʻo o haʻi. 

ʻO kēia mau moʻolelo paipai e pili ana i ka ʻimi a loaʻa ʻana o ka Hawaiʻi haʻaheo ʻana, ua hoʻomaopopo ʻia wau, e nīnau aʻe ana no wau i ka nīnau pololei ʻole. 

Ua lawa nō kuʻu Hawaiʻi ʻana. He lālā wau ma kēia lāhui. 

ʻO ka nīnau maoli, pēnei: i hea ana mākou mai ʻaneʻi aku? I hea ana ka Hawaiʻi ma kēia huakaʻi?

Ua kākoʻo ʻia kēia papahana e ko Harry Nathaniel ʻOhana, Levani Lipton, lāua ʻo Lisa Kleissner.