Kā ka luna hoʻoponopono nota: Unuhi ʻia na Ākea Kahikina. Click here to read the story in English.

Me ke kōkua a kekahi mau mea unuhi ma ke Kulanui o Hawaiʻi a me ke kākoʻo a ke kaiāulu, e hoʻopuka aku ana ʻo Civil Beat i kekahi māhele hou kūikawā e haʻi ʻia aku ana nā moʻolelo ma ka ʻōlelo Hawaiʻi.

E hoʻomaka aku ana mākou me ka unuhi ʻōlelo Hawaiʻi ʻana i kahi ʻohina moʻolelo a Civil Beat i hoʻopuka ʻē aku ai. A mai kēia mua aku, e manaʻolana mākou e unuhi i hoʻokahi moʻolelo hou i kēlā me kēia pule. Manaʻolana pū hoʻi mākou e hoʻokomo i mau mea kākau e hiki ke kākau e pili ana i nā kumuhana koʻikoʻi o ka lā ma ka ʻōlelo Hawaiʻi, a hiki iā mākou ke unuhi i kēlā mau moʻolelo ma ka ʻōlelo Pelekane. 

ʻO ka pahuhopu, ʻo ia nō ke kono a me ka hoʻopili ʻana i nā mea heluhelu ma kahi pae hou, e hoʻomau i ka ʻōlelo Hawaiʻi a e kuhi pono i nā moʻolelo i haʻi pinepine ʻole ʻia. ʻO kēia kahi no nā kānaka ʻōlelo Hawaiʻi e heluhelu aku ai i ka nūhou ma kā lākou ʻōlelo ponoʻī a e hōʻike paha i  mau kuanaʻike e maliu pono ʻole ʻia.

ʻO Ākea Kahikina, he haumāna laeoʻo ʻo ia e aʻo aku ana ma ko UH Hālau ʻŌlelo ʻo Kawaihuelani, a ʻo ia nei kekahi o nā mea unuhi e kākoʻo mai ana i kā mākou papahana, a ua kōkua mai iā mākou i ke kapa ʻana aku i ka inoa o kēia māhele hou ʻo Ka Ulana Pilina.

“ʻO Ka Ulana Pilina, he inoa e wehewehe ʻia aku ai ke kuleana o Civil Beat ma ko Hawaiʻi mau kaiāulu,” wahi āna. “ʻO ka huaʻōlelo ʻo ulana, ʻo ia nō ka hoʻopili ʻia ʻana o nā lau hala kekahi i kekahi, a me ka huaʻōlelo ʻo pilina, ʻo ia nō ka hoʻopili ʻia ʻana o nā kānaka kekahi i kekahi, no laila, ma o ke kālele a me ka hāpai ʻana aʻe i ko mākou mau leo a me nā moʻolelo kamaʻāina, na Civil Beat e ulana a kūpoki i nā pilina e hoʻopili pono ʻia ai kākou a pau i poʻe kamaʻāina hoʻokahi, a ʻo ka haku aʻela nō ia i kekahi Hawaiʻi hou i ʻoi aku ai ka ʻike, ka walohia, a me ka lōkahi.”

ʻO ka hoʻokomo ʻia ʻana o nā moʻolelo ma ka ʻōlelo Hawaiʻi, ʻo ia ke hāʻawi aku i ka hiki ʻana ke hoʻolohe i ko kākou mau hoa noho e pili ana i ko lākou mau moʻolelo, wahi a Kahikina. 

ʻO Haʻalilio Solomon, ʻo ia kekahi o nā mea unuhi e kākoʻo mai ana iā mākou ma kēia papahana, a he kumu aʻo ʻo ia ma ka Hālau ʻŌlelo ʻo Kawaihuelani. Ua wehewehe akula ʻo ia i ke koʻikoʻi o ka mālama ʻia ʻana o nā moʻolelo ma ka ʻōlelo Pelekane a me ka ʻōlelo Hawaiʻi ma kekahi hui pukana nūhou. 

“Hōʻike ka ʻōlelo pālua ʻana a ka nūpepa i ka hoʻohui pū ʻia ʻana o nā kānaka like ʻole, keu hoʻi kēia kūlana, a hōʻike ka hoʻohui ʻia ʻana o nā moʻolelo ʻōlelo Hawaiʻi ma kēia paepae i kā hōʻihi pono i ka moʻomeheu hoʻokipa o kēia ʻāina a me kāna ʻōlelo ponoʻī, a hōʻike pū hoʻi ʻia ka hoihoi i ka hopena o ka ʻōlelo a me ka hoʻomaopopo ʻana i nā mea kālaiʻāina ma ka hoʻōla ʻōlelo ʻana,” wahi āna. 

Ua ʻōlelo akula ʻo Solomon, ua hoʻoulu ʻia ʻo ia e kākoʻo i kēia papahana, no ka mea, he kākoʻo nō ua papahana nei e hoʻokamaʻāina hou i ka ʻōlelo i ka lehulehu, a e hoʻomaʻalahi pū aku hoʻi kēia i ka ʻapo hou ʻana i ka ʻōlelo ma muli o ka hoʻoneʻe ʻia ʻana o ua ʻōlelo nei i ka piko o ka maliu ʻana. “ʻO ka hoʻokomo ʻia ʻana o nā mea ʻōlelo Hawaiʻi, he mea nō ia e kūlike i nā mea kākoʻo e mau nei i ka hoʻōla a me ka ʻapo hou ʻana i ka ʻōlelo, me he mea lā e hoʻololi ʻia aku ana ke kuanaʻike ʻānō e nānā nei i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma ke ʻano ʻo kēia ʻōlelo he lapuwale, he kākaʻikahi, he hoʻokola, a he ʻexotic’ — pailua wau i kēia huaʻōlelo — a he wahi ʻaʻahu,” wahi āna. 

Hoʻokau hou ʻia a paepae pū ʻia hoʻi kēia i ka ʻōlelo ma o ka hōʻike ʻia ʻana o ua ʻōlelo nei ma ke ʻano he ʻōlelo ia e hana nui aku nei, he ʻōlelo e hoʻomōhala aʻe nei, he ʻōlelo e ʻāʻumeʻume aku nei, a he ʻōlelo e ola aʻe nei nō naʻe ma luna o nā kālai ʻino like ʻole i hoʻāʻo nui e luku a hoʻopau i ka ʻōlelo,” i ʻōlelo aku ai ʻo Solomon. 

Ma ke kenekulia ʻumikūmāiwa, ua nui ʻino ko Hawaiʻi mau nūpepa ma ka ʻōlelo Hawaiʻi.

Ua hoʻolauna ka poʻe mikionali i ka hapanui o nā paʻi ʻana, a ʻo ia kai hoʻomāhuahua i ka hiki ʻana ke heluhelu a kākau a me ka hoʻolaha pū ʻana i ko lākou manaʻo ponoʻī. 

Ua hoʻokumu ʻia ka nūpepa ʻo Ka Hoku o ka Pakipika ma nā makahiki 1860, a ʻo ia ka nūpepa mua loa i hoʻokumu ʻia e kekahi Kanaka Maoli ʻo J.K. Kaunamano, wahi a kekahi ʻatikala na ke Kulanui o Hawaiʻi. Ma loko o ko ia nei hui luna hoʻoponopono i noho ai ʻo David Kalākaua, ke kāne e lilo aku ana i Mōʻī, a ua hea ʻia ʻo ia i ka inoa kapakapa ʻo “ka Mōʻī Luna Hoʻoponopono,” wahi a ka ʻatikala. 

ʻO ka hoʻōla moʻomeheu Hawaiʻi ma nā makahiki 1970, ʻo ia ka mea i hoʻopakele i ka ʻōlelo i ka hoʻopau loa ʻia ʻana, akā aia nō naʻe ua ʻōlelo nei e noho nei ma ka papahelu ʻōlelo ʻane make loa. Ua alakaʻi ke kākoʻo ʻōlelo i nā hoʻololi ʻana ma ka state Department of Education, a i kēia manawa, hiki i nā keiki ke komo i nā kula kaiapuni he ʻelua kākini a emi mai, a mālama ke Kulanui o Hawaiʻi i mau kēkelē pae kiʻekiʻe ma ka ʻōlelo Hawaiʻi. 

Ma ka makahiki 2016, ua kuhi kekahi palapala hōʻike a ka U.S. Census Bureau i ka nui o nā Hawaiʻi e ʻōlelo Hawaiʻi ana ma ka hale me ka ʻōlelo pū ʻana i ka ʻōlelo Pelekane, a he 18,000 ka nui. I kēia lā, hiki ke nānā ʻia ʻo “Moana” ma ka ‘ōlelo Hawaiʻi ma Netflix.

ʻO ka unuhi ʻana i ka nūhou ʻōlelo Pelekane ma ka ʻōlelo Hawaiʻi, he hōʻailona nō ia e hōʻike aku i ka hoʻololi kūpono a me ke ola nui o ka ʻōlelo Hawaiʻi, wahi a Kahikina. 

“Ua lanakila ko mākou mau kūpuna i kūlike, i kūpaʻa, a i kūlia pū hoʻi no ka pono o kā kākou ʻōlelo,” wahi āna. “Aia kākou ma ka wā a lākou i moemoeā wale aʻe ai, ʻo ia hoʻi ka wā a nā hui pukana nūhou kaulana e hoʻohanohano a e mālama nei i wahi no ke kaiāulu ʻōlelo Hawaiʻi e hoʻolohe pono ʻia ai a e nānā pono ʻia aku ai nō hoʻi.”

Ua kākoʻo ʻia kēia papahana e ko Harry Nathaniel ʻOhana, Levani Lipton, ‘Ohana Mar lāua ʻo Lisa Kleissner.